Een zeer vrome plaats

Het christendom deed in Waterland (pas) in de 12 eeuw zijn intrede. Maar ijverig als de Edammers waren gingen zij meteen mee op de kruistochten. In de grote kerk is op een raam de verovering van Damiate afgebeeld. De geschiedenis van ‘de Dammen’ (Edam, Volendam, Monnikendam) is er een van kloosters én parochies. Waar het de kloosters betreft moet ook, net als bij Monnikendam, het eiland Mariakerke (het huidige Marken) genoemd worden, een uithof van het Friese Norbertijnerklooster van Mariëngaarde. Bij toeval werden in 1959 in de Rietbroek, een poldertje ten westen van Monnickendam (het heet niet voor niets zo) de funde­ringsresten gevonden van een laat Middeleeuws klooster, Galilea Minor (klein Galilea) ge­naamd. Edam heeft niet zo’n romantische naam als het zusterstadje (Edam betekent gewoon aan het Ee gelegen) maar heeft ook een vrome geschiedenis. Men zegt dat er een Minderbroe­dershuis heeft gestaan, maar het enige zekere is dat er vanaf 1427 zusters van de Moderne Devotie hebben gewoond op de plek van de huidige kloostertuin, ten zuiden van de oude grote Nicolaaskerk.

De oude kerken

De huidige grote kerk is niet de oudste kerk. Die staat op de plek waar nu de speeltoren staat. De kerk die er aan vast zat was aan Onze Lieve Vrouw toegewijd. In de 15^e eeuw werd, een beetje buiten de stadsdrukte de grote Nicolaaskerk gebouwd en kreeg de Onze Lieve Vrouwekerk de naam van ‘de Kleine Kerk’. Hij werd door de hervormden in de 17^e eeuw gebruikt en daarna nauwelijks, zodat de katholieken met pastoor Schaap in 1809 probeerden hem in bezit te krijgen maar dat lukte helaas niet. De kerk had twee beuken die in 1883 werden afgebroken. Slechts één travee bleef staan. Toen men rond 1966 bij de aanleg van een parkeerplaats die travee had gesloopt ging de toren angstwekkend hellen en moest men haastig de zaak weer herbouwen. Bijna hadden we een Nederlandse toren van Pisa gehad! Vermeldenswaardig nog dat de huidige pastoor het plan heeft om op de plek waar de andere traveeën van die kerk stonden op Witte Donderdag 2011 met jongeren een paas/passiespel op te voeren.

Rond de reformatie

Net als Monnikendam was Edam voor de protestanten een interessante plek. Interessanter dan het achter de moerassen gelegen Volendam, dat ze maar een beetje lieten liggen. De net in 1540 voltooide grote Nicolaaskerk werd in 1572 protestants. Smadelijk schreef men: ‘de Grote Kerk was volgens het roomsche bijgeloof gewijd aan Sint Nicolaas. In de kerk zag het zwart van de sancten en sanctinnen (beelden van mannelijke en vrouwelijke heiligen), deze beelden en de drie orgels hebben te maken met de hoogmoed van het Pausdom.’ De invoering van het protestantisme in de lage landen ging niet zonder slag of stoot. De katholieke gebrui­ken werden in Edam onderdrukt. Er gold ook een streng verbod om op de grafstenen in de grote kerk te knielen. De ramen in de later gebouwde katholieke kerk tonen ons de slacht­offers van het Geuzenbewind: de martelaren van Gorkum. De katholieken moesten, net als elders, ondergronds. Maar, ook net als elders, lieten zij duchtig van zich horen. Maar eerst moet ik nog even vermelden dat na een grote brand in 1602 de protestanten hun kerk ook prachtig gingen versieren: een unieke serie gebrandschilderde ramen, die getuigen van de welvaart van die tijd, werd aangebracht. Aan de wapens in de ramen kan men zien dat ver­schillende Hollandse steden hun bijdrage hadden geleverd aan de restauratie en ver­fraaiing. Prins Maurits kon bij zijn bezoek aan de grote Edamse kerk op 1 oktober 1618 tevreden zijn. Tot ergernis van de protestantse geestelijken bleven de katholieken maar doorgaan met hun ‘superstitiën’. De schout van Edam schreef in 1625 dat hij niet zou versagen om te proberen dat dwalende kerkvolk tot het ware geloof te brengen en alle jezuïeten, papen en monniken zou opsporen en vervolgen.

Katholieke activiteit

Het katholieke bloed kroop waar het niet gaan kon en de katholieken bleven actief. In 1650 was er een schuilkerkje. In 1730 besluit men de katholieken veel te laten betalen voor een uitbreiding. Zo verdiende men er ook nog wat aan. De katholieken (en de joden) waren samen aan een achterstraatje (het Noord) ondergebracht. Na de Franse overheersing kwam aan deze onbe­vredigend toestand een einde en bouwde men in Edam het complex uit tot een echt waterstaatskerkje. In 1825 de eerste fase en in 1847 de uitbreiding die bijna op nieuwbouw neerkwam. De voorzijde met een grappig torentje van architect Dansdorp, die ook de Haarlemse Josephkerk bouwde, kwam nu tot ieders verrassing plotseling aan de deftige Voorhaven te liggen, schuin tegenover het oude Lutherse kerkje.

Volendam en Edam

De kerk was erg vol mede dankzij… de Volendammers. De Edamse pastoor had al eerder ontdekt dat niet alleen in zijn stad, maar vooral in het even verder gelegen vrome dorp zijn koren bloeide en zijn kudde groeide. De gehele Volendamse bevolking moest iedere zondag, zomer, herfst en winter door, over allerlei smalle bruggetjes over even zovele slootjes, naar Edam ter kerke. Ze hadden in het eigen dorp wel een aan Vincentius gewijd kapelletje, maar dat was eigenlijk alleen bedoeld voor zieken en invaliden. In de Edamse kerk was als gebaar naast een Nicolaasraam ook een Vincentiusraam aangebracht maar de Volendammers hadden die list door. De bisschop bleef de Volendammers toestemming weigerden een eigen kerk te bouwen. Toen men in een balorige bui dreigde dan maar protestants te worden koos de vrome man eieren voor zijn geld. In 1860 kon de Vincentiuskerk in Volendam worden inge­wijd.

De katholieke Edammer kerk

De katholieke St. Nico­laaskerk in Edam kan niet concurreren met de Grote Nicolaaskerk. Maar dat hoeft ook niet. Er is een ‘knus’ bedehuis ontstaan waar m.i. de protestanten (vooral in een koude winter) wel eens jaloers op zullen zijn. Er zijn heel aardige gebrandschilderde ramen in classicistische stijl van o.a. de firma Van Rooyen uit Roermond. Opvallend is het raam van Tobias en de vis aan de linkerkant. De achterwand boven het hoofdaltaar is wat saai. Aan de rechter zijkant hangt echter een prachtig 17^e eeuws schilderij van Calvarië. Misschien kan dat naar het midden. De kerk bezit naast de al eerder genoemde paramenten ook nog oude boeken en oud edelsmeedwerk. Het wierookvat (nog afkomstig uit de oude Nicolaaskerk) ig nu in de schatkamer van de Haarlemse kathedraal. En dan is er nog het –een beetje griezelige- oog van God dat van boven de apsis af naar ons kijkt.

Oecumene en Israël

Tussen katholieken en protestanten is het nu helemaal OK. De katholieken hebben altijd door een aantal grote graven mogen hebben op de protestantse begraafplaats. Zelf heb ik tweemaal een katholieke requiemmis mogen opdragen in de Grote Kerk en in het Edamse feestjaar 2007 schreven Gerrit Conijn en Jaap Molenaar een leuk boekje over de gezamenlijke kerkge­schie­denis van Edam. Daarin wordt ook de joodse gemeenschap (de vroegere buren aan het Noord) in Edam genoemd. Nu is er geen joodse gemeenschap meer in Edam, maar wel een joods kerkhofje bij het romantische, maar voor automobilisten ijzingwekkende gele bruggetje over de Ee aan de oostkant van de stad. Een beeld van Rachel die haar kinderen beweent herinnert aan het verdriet van de jaren 40-45 van de vorige eeuw. In het jaar van het Edamse stadsfeest van 2007 werd de wens uitgesproken dat de christenen samen met allen van goede wil de handen ineenslaan om Gods schepping te redden (Edam is een stad aan de grens van het prachtige Waterland) en de mensheid te dienen. St. Nicolaas is een goede patroon voor dit project.

 Gebruik is gemaakt van het boven genoemde Magazine uit 2008 van de gezamenlijke kerken in Edam en Volendam over 650 jaar Christendom in Edam-Volendam samengesteld door Gerrit Conijn en Jaap Molenaar en het zeer volledige boek ‘Onder het oog van God’ van D. Brinkkemper e.a. uitgegeven bij het 150 jarig kerkjubileum in 1997.