Wat krijgen we nou?

Wie Heemskerk van de oostkant nadert kan niet anders dan onder de indruk raken van de Laurentiuskerk te Heemskerk. Hoe dichterbij je komt hoe groter de verbazing: wat krijgen we nou? Een Italiaans aandoende toren met allerlei grappige theekoepeltjes boven op elkaar gestapeld. Het jubileumboek van de kerk (in juli 1991 werd hij honderd jaar) ademt een heel wat serieuzer sfeer dan wat ik hier neerschreef. En terecht. De historische kring Heemskerk gaf het boek uit en burgemeester Hoobroecks prijst de inzet van de Heemskerkers om hun Laurentius te behouden.

Een wankelmoedige pastoor

Heemskerk heeft ook wat rustiger ogende toren: die van de oude Laurentiuskerk. Een houten kerkje stond eerst op die plek, in de 12^e eeuw werd er een tufstenen bouwsel opgetrokken en in de 13^e eeuw werd er met kloostermoppen (grote bakstenen) gewerkt. De toren is zo’n 50 jaar voor de reformatie (van 1517) gebouwd maar oogt ouder. De beeldenstorm ging aan Heemskerk voorbij. In 1568 verklaarde pastoor van Dubben nog dat er van dwalingen en oproer onder zijn parochianen geen sprake was. Pikant is wel dat hij zelf in 1569 protestant werd. Bij de Spaanse troebelen in 1573 werd het kerkgebouw beschadigd maar pastoor van Dubben zat rustig in Haarlem. De zielen in nood werden vanuit Beverwijk bijgestaan. Wegens zijn ontrouw aan zijn gemeente werd van Dubben in 1576 afgezet en later verdiende hij zijn brood als predikant in Hoogmade.

In de verdrukking

Officieel werd Heemskerk vanaf 1578 protestant maar, net als in zovele plaatsen, waren er toch heel wat mensen die de oude leer trouw bleven. Toen de godsdienstvrijheid van de Bataafse republiek aanbrak werd al ras besloten het oude schuur/schuilkerkje te vervangen door een ‘echte’ kerk. Architect Dansdorp (die ook de hervormde kerk van Akersloot en de St.Joseph aan de Jansstraat in Haarlem ontwierp) tekende daarvoor.

We gaan er voor

De Nederlandse katholieke kerk kon zich sinds de grondwetswijziging van 1848 weer goed organiseren. Door aarzelingen in Rome en tegenwerking van koning Willem III kon pas in 1852 het bisdom Haarlem worden hersteld en de zielzorg en vooral de kerkenbouw krachtiger ter hand worden genomen. Tussen 1883 en 1896 werden in het bisdom Haarlem maar liefst 46 kerken gebouwd waaronder de Laurentiuskerk van Heemskerk. Bij een bezoek aan zijn broer in Delft ontmoette de bouwpastoor Van Leipsich architect Tonnaer, die later de Hartebrugkerk in Leiden en de Pancratius in Sassenheim zou ontwerpen. Die bood aan een kerk in ‘oudvlaamsche stijl’ de bouwen. En zo ontstond het wonderlijke bouwwerk dat nu (terecht) de trots van Heemskerk vormt. In het grote verzamelwerk over de katholieke kerken in Nederland noemt architect Kalf de kerk een kerk een gotische kerk in renaissancestijl vertaald. Van buiten is er weinig gotisch aan maar van binnen aarzelt men. De ronde vorm van de ramen in het schip doen je denken aan de Westerkerk in Amsterdam maar de sfeer is compleet anders. De Haarlemse vicaris Vregt zeurde bij de bouwbesprekingen nog wat over de in zijn ogen rare toren die op de kerk zou komen en vroeg of men dat wonderbare geval niet kon weglaten. De architect maande de pastoor om voor Haarlem niet te bezwijken en zei: ‘echt kunstkenners vinden mijn ontwerp schoon.’ En dus werd het uitgevoerd. In 1890 werd het 160 kilo zware (onlangs gerestaureerde) kruis op de toren geplaatst en in juli 1891 kwam de bisschop de kerk wijden.

Een inspirerende ruimte

Het exterieur maakte van het begin af aan grote indruk. De rijzige kerk stak enorm af tegen de bescheiden bebouwing toen. Zelfs nu nog valt de kerk op hoe omvangrijk de nieuwbouw van Heemskerk ook is geworden. Voor een waardige inrichting van het interieur was in de begintijd weinig geld beschikbaar. Ja zelfs was de bovenbouw van het altaar van de oude kerk verkocht op het schilderstuk van Laurentius (dat soms aan Antonie van Dijk toegeschreven wordt) na. Pas in 1904 werd de kerk kleurig beschilderd. Een beschildering die de herinrichting van 1966/67 niet helemaal zou overleven. In 1976 werd de kerk monument en een grote restauratie van kerk en toren volgde in 1985/86. Vooral de al vele malen genoemde karakteristieke toren was er slecht aan toe. Binnen in de kerk werd het oude schilderwerk met zorg hersteld

Een nieuw neogotisch altaar

Dat de neogotiek nog niet dood is blijkt uit wat er in Heemskerk gebeurde. Uit reacties van parochianen tijdens de restauratie blijkt dat de meeste vonden dat er weer een nieuw hoofdaltaar moest komen tegen de achterwand. De (iets te?) fleurige ramen van Lourijsen van de hemelse legerscharen leken daarom te vragen. Na pogingen een Engels altaar te bemachtigen besluit men het zelf te bouwen geïnspireerd op dat van de Martinuskerk in Medemblik. In het ontwerp is plaats voor een eikenhouten beeldengroep van de Emmaüsgangers en de Broodvermenigvuldiging en in de altaartombe komen de reliëfs uit de vroegere communiebank. Nog een tabernakel uit Warmond erbij en de zaak is compleet.

 Een vernieuwd laatste oordeel

Op de grote muur boven het hoogkoor was in de begintijd een levendige voorstelling van het Laatste Oordeel aangebracht die in de jaren 60 ook werd overgekalkt. Maar elk nadeel heeft zijn voordeel. Bij de restauratie in 1985 werd besloten de schildering weer aan te brengen maar dan anders. Het zou een eigentijdse versie van het Laatste Oordeel worden waarin het niet gaat om eeuwige verdoemenis maar om de verbeelding van het bevrijdende van deze gebeurtenis waarin het gaat om een herstel van vrede en recht van Godswege. De beeldende kunstenaar Robert Smit, die atelier hield in de tegenover de kerk gelegen Mariaschool, maakte een (iets te?) kleurig bijna feestelijk ontwerp. Een nieuwe vertaling als het ware van de lieve rechter boven de deur van het Franse Beaulieu (zie samen Kerk maart 2001). De kunstenaar ging een Christus afbeelden, die -ik citeer-: ‘niet afkeurt en ook niet goedkeurt maar die –als je heel goed kijkt- knipoogt tegen het Leven diep in ons en die eigenlijk, van af het allereerste begin, geweten heeft dat het goed, heel goed zou aflopen in een einde dat eindeloos is.’

Gebruik is gemaakt (voor tekst en foto’s) van het boek ‘Honderd jaar Laurentius’ van de Historische kring Heemskerk uit 1991,