Op weg naar het noorden

Als wij Haarlem-Centrum aan de noordkant verlaten moeten we, of we het willen of niet, door Schoten. Daar stond een aan St. Pieter toegewijde kapel op de plek van het huidige rechthuis. Bij de slag van Velserbroek (de huidige nieuwbouw slaapstad) in 1572 wonnen de Spanjaarden. Omdat ze veel tegenstand ontmoet hadden doodden ze vol wraakgevoelens 215 gevangen Haarlemmers die ze achter de Schotense kapel begroeven. Bovendien staken ze de kapel en alle dorpen en kapellen in de regio in brand. Zo ook het kasteel Brederode, nog noordelijker gelegen in het huidige Santpoort. Dat kasteel is nog steeds bekend als ‘de ruïne van Brederode’. Pierre Cuypers en Victor de Stuers hebben nog een hoektoren uit 1275 opgelapt. Het nabijgelegen buiten Duin en Kruidberg ziet er heel wat florissanter uit, maar heeft toch niet die oude glorie. De heer van Brederode maakte ooit een pelgrimstocht naar Ierland en bij thuiskomst stichtte Jan van Brederode een kapel in het dorp die aan St. Patrick was toegewijd. Men zegt dat die met een onderaardse gang met de oude slotkapel verbonden was.

 Santpoort

Het dorpje Santpoort ligt er, vanaf de randweg gezien, genoeglijk bij. We hebben vanaf de randweg zicht op de molen ‘De Zandhaas’ (uit 1779), een sober torentje van de hervormde kerk. J. Mulder en J.A. van Asdonk bouwden die in 1917, maar hij oogt ouder. Daarachter wordt onmiddellijk onze blik getrokken naar een zeer eigenaardig bouwwerk. Dat blijkt de katholieke kerk, toegewijd aan Onze Lieve Vrouw van Altijddurende Bijstand, te zijn. Als wij daar naar toe willen is het erg aanlokkelijk om even een kopje koffie te nemen in het Zwitserse Châlet De Uilenboom aan de Wüstelaan dat uit 1835 dateert (!). Ooit was in deze buurt nog het oude Hageveld, waar de priesteropleiding van ons bisdom begon. Daarna gauw op weg naar de Frans Netscherlaan waar de katholieke kerk staat.

 De Naaldkerk

In 1931 is Santpoort een rustig dorp van tuinders, bloemisten, een bescheiden middenstand en wat forensen. Men kerkte in Driehuis en ging lopend of fietsend over het kerkepad naar de Engelmunduskerk aldaar. Dat houdt men niet vol en na vele voorbereidingen wordt in 1931 de eerste steen gelegd voor een nieuwe kerk in Santpoort zelf. De buurt kent de kerk als ‘de Naaldkerk’ en het is duidelijk waarom. Jos Bekkers bouwde dit sfeervolle Godshuis met de zeer opmerkelijke toren. De kerk is breed (hij heeft drie beuken) en heet in ‘zakelijk expressionistische stijl’ opgetrokken te zijn. Er is een flink koperen doopvont en mooie glanzende kruiswegstaties in keramiek sieren de wanden. Het interieur is imposant te noemen.

 Sancta Porta

Nu hebben we nog steeds niet verteld waarom Santpoort Santpoort heet. Neen, dat heeft niets met zand te maken, maar met SANCTA. De naam is een verbastering van SANCTA PORTA, een heilige poort, toegang tot de bedevaartsplaatsen in het noorden. Vanuit het zuiden gingen in de Middeleeuwen drommen pelgrims noordwaarts. Ze moesten na Velsen-Zuid (Engelmundus kreeg daardoor veel bezoek) door een toen moeizaam merengebied naar het noorden en daar lagen Beverwijk (Bedevaarts-wijk), Bergen, Heiloo, Egmond en Alkmaar.

Onder de hoede van Engelmundus

De oudste kerk in de regio onder het Noordzeekanaal ligt nu in Velsen-Zuid. De stichting van deze (nu hervormde) kerk wordt toegeschreven aan Willibrordus in de 8^e eeuw. Daarmee zou de kerk één der eerste kerken van Holland zijn. Engelmundus, naar het heet van Friese afkomst, was echter in Engeland geboren. Hij hielp Willibrord bij het bekeringswerk en geldt als de apostel van Kennemerland (feestdag 21 juni). Onlangs werden oude fresco’s ontdekt in de kerk van dorpje Westbroek onder Utrecht waarop Engelmundus staat afgebeeld. De kerk in het huidige Velsen-Zuid was eerst aan St. Paulus gewijd, maar kreeg gelukkig – ere wie ere toekomt – al spoedig Engelmundus als patroon. In Velsen-Zuid is tegenwoordig geen katholieke kerk; in Velsen-Noord wel maar die is aan St. Jozef gewijd. Zou katholiek Santpoort onder zijn patronaat willen leven? De Naaldkerk van Santpoort heette anders, zagen wij. De grote vraag blijft nu: waar is de patroonheilige gebleven? Het antwoord is: even oostelijker.

Driehuis

De katholieken waren iets oostelijker van Velsen-Zuid terecht gekomen. Santpoort was nog niet belangrijk genoeg. Daarom bouwden ze eerst halverwege de 18^e eeuw in Driehuis een kerkhuis dat in 1837 werd vergroot. Op de lange duur beviel dat niet meer. In 1893-94 werd o.l.v. architect A.M. Bruning een flinke kruiskerk met toren opgetrokken. De preekstoel uit de oude kerk mocht niet mee en werd aan het Kunstgewerbemuseum in Leipzig verkocht. De

stijl van de nieuwe kerk doet de kerkengek (en Cuypers in zijn beschouwing over dit bouwwerk) denken aan architect Tepe. De kerk heeft fraaie gewelven, een mooi orgel en geraffineerde halve glas-in-loodramen met de zaligsprekingen boven in het schip. Er zijn Bijvoet ramen in het koor over het leven van Engelmundus en een groot raam van Joep Nicolas in het transept. Moeilijk om deze kerk in stand te houden. Door verkoop van gedeeltes van het kerkhof poogde men financieel wat adem te krijgen, maar dat is een ingewikkelde procedure.

Het crematorium

Veel mensen passeren deze kerk op weg naar de oude grote begraafplaats Driehuis-Westerveld. Illustere Nederlanders rusten daar: de dichter Adama van Scheltema, de harpiste Rosa Spier, de architect De Bazel en anderen. Sommigen hebben indrukwekkende monumenten. Maar toch is de plaats bekender door het crematorium. In 1913 werd dit bijzondere koepelvormige bouwwerk opgericht. Architecten: Poel en Kramer. En daarbij werd het eerste crematorium van Nederland gebouwd. In de kelder is een columbarium waar de urn van architect Berlage rust. Elders is de urn te vinden van Eduard Douwes Dekker en vele anderen. Architect Dudok bouwde later een grote sobere, stemmige aula naast de oude koepel. Een indrukwekkend geheel. Vergeten we niet even het voormalige Missiehuis van de Missionarissen van het H. Hart te noemen van architect F.C. de Beer (1924, Kapel 1928). Veel vrome jongens (nu rijpere mannen) uit de buurt hebben hier gestudeerd: in 2015 werden er asielzoekers opgevangen.

 Een laatste bijzonderheid

Als we verder noordwaarts van de Heilige Poortplaats (Santpoort) rijden op weg naar Bedevaartswijk (Beverwijk)  passeren we rechts een industrieterreintje met een kerkspitsje. Dat is het oude torentje van het Haarlemse De Deo-ziekenhuis. Het oude gebouw is nu een modern appartementencomplex en als herinnering aan het oude torentjes is er een rank modern spitsje op gezet.

 De tunnel door

Gaan we nu eindelijk naar het noorden, de streek met de vele heilige plaatsen. We noemden ze: Beverwijk, Egmond, Bergen, Heiloo, Alkmaar. Agatha kreeg de eer die haar toekwam in Beverwijk. Egmond was (en is) de plaats van bezinning en (vroeger) politieke macht. Alkmaar en Bergen hadden hun mirakels, Heiloo zijn Mariaheiligdom. De poortfunctie naar al deze heilige plaatsen is nu door de Velsertunnel overgenomen, maar de pelgrims blijven op weg naar de plaatsen die hen kunnen inspireren op hun pelgrimstocht door dit bestaan naar een nieuwe wereld waarin God alles in allen zal zijn.

Als we verder noordwaarts van de Heilige Poortplaats (Santpoort) rijden op weg naar Bedevaartswijk (Beverwijk)  passeren we rechts een industrieterreintje met een kerkspitsje. Dat is het oude torentje van het Haarlemse De Deo-ziekenhuis. Het oude gebouw is nu een modern appartementencomplex en als herinnering aan het oude torentjes is er een rank modern spitsje op gezet.

Veel gegevens zijn ontleend aan de Kroniek van Driehuis van Siebe Rolle waarin ook de fresco’s van Westbroek worden afgebeeld en besproken. Uitgave van de parochie in 1994.