De oostkaap

Aan de oostkaap van ons bisdom: Enkhuizen. Een unieke serie van meer dan 40 gewelfschilderingen treffen we daar aan. Maar de bezichtiging is een probleem.

Dat samenvoegingen van parochies soms aardige resultaten opleveren bewijst de samenvoeging van het aloude Gommerskerspel met het toenmalige kleine Enkhuizen dat zich in vroeger dagen voor een flink stuk in de huidige zee uitstrekte. Na de samenvoeging van de twee parochies werden er twee knotsen van kerken gebouwd.

Gommarus en Pancratius

De een vervaarlijk breed (de Westerkerk aan St. Gommarus gewijd) en de andere lang en dun (de Zuiderkerk aan St.Pancratius gewijd). De eerstgenoemde heeft alleen maar een in 1519 gebouwd ‘klokhuis’, een klokkenstoel met een 19^e eeuwse houten klassicistische hoes erom (wat oneerbiedig beschreven), de andere echter…. een geweldige toren, een baken voor de verre omtrek. De oude Pancratiuskerk was in de zee verdwenen en met de bouw van de ‘nieuwe’ werd in 1423 begonnen. De devotie tot een kruisvormige boom naast de kerk maakte uitbreiding van de kerk nodig: rond de boom werd een kapel gebouwd. En om de pelgrims de weg te wijzen moest de torenromp uit 1450 ook een stukje omhoog. In 1518 begon men daaraan en daarna plaatste men op het indrukwekkende stenen vierkant een hoge achtkantige bovenbouw à la de Dom van Utrecht. Bang dat het hele zaakje de Enkhuizense modder in zou zakken maakte men die maar van hout. Het geheel werd bekroond met een ‘toefje’, een open kroon. De kerk zelf is nu als hoofdkerk van de Hervormde gemeente (met oecumenische uitstraling!) in gebruik. Van binnen maakt de kerk een wat gedrongen indruk. Dat komt omdat de basementen van de zuilen door ophoging van de vloer niet meer zichtbaar zijn. De verhoging is echter niet genoeg om de schilderingen op het plafond goed te kunnen zien waar ik in dit artikeltje aandacht wil geven.

De gewelfschilderingen in de St. Pancratius

We lezen in Brandts historie van Enckhuizen uit 1747: ‘van binnen is de kerk in den jare 1484, toen ’t verwulft geheel beschoten was, met verscheidene historiën uit den ouden en nieuwe en nieuwen Testamente beschildert.’ Even verder lezen wij dat men die schilderingen in 1608 ‘met een geele verfquast overgestreken en uitgewist heeft.’ Jammer, maar elk nadeel heeft zijn voordeel. De schilderingen bleken bij de herontdekkin en (voorlopige) restauratie tussen 1910 en 1918 door die verflaag beschermd, nog geheel gaaf, beschermd, aanwezig.. zij het wat verbleekt. Een algehele ophelderingsrestauratie is dringend nodig maar duur.

Bijna alle schilderingen (ruim 40) zijn indertijd gemaakt naar afbeeldingen uit het ‘Speculum humanae Salvationis’, een typologisch geschrift, waarvan juist het jaar voor de beschildering, in 1483, een Nederlandse vertaling was uitgebracht: ‘Spieghel onser Behoudenisse’. Beide werken waren een soort ‘Biblia Pauperum’ (Bijbels voor de armen). Het gaat bij zulke werken niet om uittreksels uit de Bijbel voor mensen die geen geld hebben een hele Bijbel te kopen maar om zelfstandig doordacht theologisch werken met bijna uitsluitend plaatjes. De diepzinnigheid schuilt in de manier waarop men Oud en Nieuw Testament met elkaar combineert.

Oud en nieuw in harmonie

Enkele voorbeelden te zien op het plafond van Enkhuizen. Daar staan (net als op de bladzijden van de armenbijbels) naast elkaar: De drie Koningen en Davids drie helden (1 Kronieken 11), De Aankondiging aan Maria en Rebecca en Eliëser (Genesis 24), Jesus’ beproeving door de Satan in de woestijn en Davids strijd met Goliath (1 Samuël 17), de soldaten die ter aarde vallen in de hof van olijven en Samgar die de Filistijnen verslaat (Richteren 3,31) enz. De grote feesten staan ook afgebeeld: Kerstmis (gecombineerd met de droom van de hofschenker die de wijngaard ziet bloeien in Genesis 40,1-15), Palmzondag (met Davids Intocht in Jeruzalem 2 Kon.5,1), Goede Vrijdag (met de koperen slang uit Numeri 21), Pasen (met Simson die de poort van Gaza uit de hengsels tilt (Richt.16,3),  Hemelvaart (met de hemelvaart van Elia 2 Kon.2,11), Pinksteren (met de ontvangst van Mozes van de tien geboden (Exodus 31,18). Wat is de diepere betekenis van dit alles?

Eén grote geschiedenis

We leren hieruit dat de geschiedenis van God met de mensen één grote geschiedenis is. De goede gebeurtenissen rond Abraham, Mozes en David worden gekoppeld aan de goede gebeurtenissen rond Jesus van Nazareth. De consequentie van dit alles is dat ook onze eigen geschiedenis er een kan zijn van liefde en haat, van strijd en overwinning, van duisternis en licht. De God van Abraham en Jesus wil ook onze God zijn die met ons meetrekt de (voor ons duistere) toekomst tegemoet. We gaan niet alleen door het leven… Hij gaat met ons mee.

Nu verder

Inmiddels is heel wat restauratiewerk voltooid. De katholieken hebben een eigen kerk aan St. Franciscus Xaverius gewijd. Eerst hadden ze een 17^e eeuwse schuilkerk op dezelfde plek. De huidige kerk is een product van N. Molenaar en verrees in 1905-1906. De ranke toren werd er in 1930 aan toegevoegd. Een merkwaardige oude doopvont in de vorm van een wereldbol dateert komt nog uit de oude schuilkerk. Nieuwe schilderingen verfraaiden de kerk zo’n 20 jaar geleden. Helaas, het gebouw is slecht gebouwd en is afgestoten. Elk nadeel heeft zijn voordeel want inmiddels (2014) kerken de katholieken in de oude St. Gommaruskerk (ook wel Westerkerk genaamd). Een toplocatie vooral omdat de protestantse gemeente genoeg heeft aan de St. Pancratius. Wij zijn benieuwd hoe dit verder gaat. In ons bisdom is geen enkele middeleewse kerk in gebruik bij de katholieken. Een trieste situatie, misschien is dit een kans?

 Zie verder het Bulletin van de Stichting Oud Hollandse kerken nr. 15 blz.3-17 waaruit ook enkele afbeeldingen zijn overgenomen.