Een onaanzienlijk visserplaats
Neen, Zandvoort kende in de middeleeuwen niet de drukte van tegenwoordig. Het bescheiden middeleeuwse kerkje (thans gastvrijheid biedend aan de Protestantse gemeente) wijst daarop. De katholieke kerk van het huidige Zandvoort heeft meer allure. Het is een indrukwekkende ervaring om komend vanuit Heemstede de Haarlemmerstraat af te rijden en dan het zicht op de kloeke toren van de S. Agathakerk te hebben.
Wie was Agatha ook al weer? Agatha (we ontmoetten haar eerder als patrones van Beverwijk) was een vrome maagd en martelares uit Sicilië die op 5 februari 251 stierf. Ze is bekend omdat ze met een tang mishandeld is. In Zandvoort draagt zij de palmtak van de overwinning en natuurlijk die enge tang waarmee ze (aan haar borsten) mishandeld is.
Van stalletje tot kerk
Zandvoort had niet altijd een eigen pastoor. Het Haarlemse kapittel (een zeer sterk orgaan, ook nog in de reformatietijd!) had ooit een zekere Pieter van der Wiele (familie van Stalpert van der Wiele) aangeleverd. Hij raakte na enkele jaren zijn kanunnikenstatus kwijt maar kreeg toch een mooi getekend portret in 1666 waar geschilderde kopieën van werden gemaakt die her en der in de buurt nog hangen. Verder was het parochieleven een verborgen gebeuren. Over een nieuw begin lezen we in 1852. De toen benoemde pastoor L’Ami schrijft naar een meisje dat Betje heet een brief met het verzoek of zij wil bidden ‘dat wij vanuit het stalletje van Bethlehem in een echte kerk mogen komen.’ Hij was met zijn zuster Jaantje op 6 september 1851 in Zandvoort aangekomen. De kerst had hij moeten vieren in een pandje op de hoek Haltestraat/Pakveldstraat, nu Café Neuf.
Er waren grote aanloopproblemen geweest vooral bij het betrekken van de pastorie. Om binnen te komen moest de pastoor de deur laten forceren. Met weemoed dacht hij terug aan de luisterrijke vieringen in de Sint Pieter onder Paus Gregorius XVI. Een paus die niet van moderne dingen hield en tegen straatlantaarns en spoorwegen was. De Paus noemde de laatste ‘chemin d’enfers’ (hellewegen) in plaats van het gewone ‘chemin de fer’ (de ‘ijzeren baan’ in het Vlaams). In dezelfde geest zou pastoor l’Ami zich ook fel verzetten tegen de aanleg van de spoorweg naar Zandvoort.
In 1854 is de pastoor zover dat hij een kerk(je) kan gaan bouwen. Het staat (helaas zonder torentje) nog steeds naast de huidige kerk. Als versiering krijgt hij van vrienden uit Leimuiden een schilderij aangeboden dat bij de bouw van de nieuwe kerk daar overbodig was geworden. Het heet ‘de gehangene’ en stelt Christus aan het kruis voor. Het was door een zekere Jan Adam Kruseman rond 1800 geschilderd. Het doek van Kruseman hing – het is op oude foto’s te zien boven het hoofdaltaar van de oude Zandvoortse kerk. In 1928 trof bij de bouw van de nieuwe kerk van Zandvoort het doek in Zandvoort hetzelfde lot als in Leimuiden. Onlangs is het echter uit de stookkelder opgediept en gerestaureerd en geplaatst in een mooie stiltehoek.
Stoere apostelen en engelachtige mozaïeken
Joseph Cuypers (zoon van Pierre Cuypers van het Rijksmuseum), die ook de Bavo aan de Leidsevaart in Haarlem bouwde, was de architect van de Beverwijkse koepelkerk. Hij werkt daarbij samen met zijn zoon, die (wat verwarrend) weer de naam Pierre droeg. Deze jonge Pierre had wel hele andere ideeën dan zijn grootvader. Hij was een duidelijke vertegenwoordiger van wat de Amsterdamse School heet, een heel eigen bouwstijl wars van subtiliteit. Pierre Cuypers werd aangezocht de Zandvoortse Agatha te bouwen en drukte daar zijn eigen stempel op. Opvallend is de indrukwekkende ingangspartij, de stevige lage zuilen, de open kap. Heel bijzonder zijn de twaalf apostelkoppen die stoer gebeeldhouwd de dakspanten schragen en de stenen ambo. Bij een restauratie is er ergens nog een blok gevonden met een mislukte apostel die men maar onder de grond had gestopt.
De invloed van Toorop laat zich zien in de talrijke mozaïeken van Lambert Lourijsen. Deze Haarlemse kunstenaar is ook bekend van de mozaïeken in de Sacramentskapel in de Haarlemse kathedraal en (weer noemen we het) Beverwijk. Hij kreeg ook opdrachten in Halfweg, Heemskerk, Bennebroek, Voorschoten en (heel bijzonder) voor de synagoge in Enschede. Roerend te weten dat hij met zijn vrouw Henriëtte begraven ligt bij de Agatha in Zandvoort waar hij zoveel voor gedaan heeft.
Een ruimte die overtuigt
Na de heropening na de restauratie van de Agatha in 2008 staat de kerk er goed bij. De ruimte van de jonge Pierre Cuypers voelt aangenaam aan. De stoere apostelbeelden passen goed bij ons idee van ruige Zandvoortse vissers. De mozaïeken glanzen (sommige waren onder een laag witte verf bedekt!) ons tegemoet en de kleurige ramen laten het zonlicht binnen. En dan nog die prachtige houten kap! Die is gewoon schoongemaakt maar vele parochianen denken dat al het hout nieuw is, zo mooi is het. Het is aangenaam deze ruimte te betreden, echt een gastvrije kerk voor velen. Voor de gasten die hier komen maar vooral voor de ‘poddiken’ (eigenlijk een scheldwoord), de katholieken van Zandvoort. Dat een van de regio’s van Haarlem ‘Haarlem kust’ heet zegt genoeg over het belang van de Zandvoortse inbreng.