De IJsselmeerkust

De huidige IJsselmeerkust heeft een heel ander verloop dan vroeger. Het voert te ver om te behandelen hoe het huidige Friesland en het huidige West-Friesland bijna aan elkaar vastzaten. Het was zelfs zo dat er ruzietjes waren tussen de abdij van Egmond en de abdijen in de buurt van Leeuwarden over parochies in de streek (tussen Hoorn en Enkhuizen). De zee heeft de beide Frieslanden uit elkaar gedreven en steeds vaker het overgebleven land overspoeld. Dat gold vooral voor de streek onder Hoorn en Hoorn zelf. Het huidige Hoorn ligt veel westelijker dan het oude Hoorn. Datzelfde geldt ook voor de het dorpje Scharwoude en het verderop gelegen Etersheim, nu een landelijke buitenwijk van Oosthuizen. Duikers deden daar in 2009 een interessante vondst.

Het verdronken Etersheim

Het oude dorpje Etersheim lag echt aan het einde van de bewoonde wereld (einders-heem). Het bestond uit een oud kerkje en drie of vier huizen. Men vond het in de 16^e eeuw niet de moeite waard om de dijk die het zuidelijker gelegen Warder met Hoorn verbond er omheen te leggen. En zo gebeurde wat te verwachten was: het dorpje verdween in zee en vanaf 1639 moest men een nieuw kerkje (in 1905 vervangen) bouwen binnen de dijk. Ook werd in 1905 de school gebouwd waar C.J. Kievit als bovenmeester tijd over had en zijn Dik Trom-boeken schreef. Wie de prachtige ANWB Kogge-route volgt komt er doorheen. Een vaste stop is het trappetje de dijk op. Men heeft vandaar zicht op het noordelijker gelegen schilderachtige Schardam (met een van Wou-klok uit 1496!) en de polder van Etersheim, waar aan de zuidkant een molen prijkt bij het diepste punt van Noord-Holland.

De vondst

Op 13 en 14 augustus 2009 heeft de dienst Archeologie Onder Water van de provincie Noord-Holland in samenwerking met enkele wakkere duikers 50 meter buiten de kust bij Etersheim een gave 12^e-eeuwse sarcofaag naar boven gehesen. Tevoren waren de amateur-duikers gestoten op resten van het verdronken dorp. Kleinere objecten werden naar boven gehaald. Tot men stuitte op een grote 2.10 meter lange zandstenen doodskist. Dat was elders (Wieringen) ook gebeurd; de stenen bakken waren bij de boeren zeer geliefd en werden als drinkbakken voor het vee gebruikt. De deksel is dan niet nodig en wordt weggegooid. Zo niet in Etersheim! Een geheel gave deksel (niet helemaal gaaf: hij was in tweeën gebroken) werd naar boven gehaald. De dekselstukken lagen schuin naast de kist onder water. De kist had een vieze grijze kleur, maar na droging werd hij prachtig rood en zo prijkt hij in de Oosthuizense kerk.

Oosthuizen, hoofddorp van de Zeevang

Aan de rand van het vroegere Beemstermeer, in de veenontginning Zeevang, ligt het dorp Oosthuizen dat al in 1212 genoemd wordt. In de 17^e eeuw kreeg het, na de drooglegging van de Beemster een deftig dorpsstraatje. Er woonden belangrijke mensen. Opvallend is de op de hoek van de polder gelegen kerk. Het is een imposante kruiskerk met koor en transept uit 1511 en een heel kort schip (dan hoef je niet zoveel te heien) uit 1518. In de oude dakruiter hangt een Van Wouwklok, eveneens uit 1511. De kruiskerk van Oosthuizen (een soort miniatuuruitgave van de Haarlemse oude Bavo) bevat ook een uniek orgel uit 1520, veel ouder dus dan dat in de Haarlemse Bavo. De klok is nog uit de katholieke tijd, het orgel idem dito. Vroeger stonden er vrijwel identieke kerken in Middelie en Warder. Allemaal door latere bouwsels vervangen. Men vermoedt dat hij aan St. Nicolaas was gewijd zoals zoveel kerken in plaatsen die met de zeevaart te maken hadden. Overgegaan in protestantse handen bleef er geen heiligenbeeld over. Wel treffen we in de kerk beelden aan van oude mythologische figuren. Men vindt die op het enorme (onlangs gerestaureerde) grafmonument voor François van Bredehof, dat sinds 1721 de gehele zuidwand van de kerk bedekt. Er is weinig christelijks aan te ontdekken; Minerva is wel aanwezig! Dat een calvinistische kerkenraad zoiets goedkeurde! Ook een beetje opschepperig zijn de donkere rouwborden voor de andere Van Bredehofs tegen de zuilen. De kerk is zo bijna alleen mausoleum geworden voor deze belangrijke mensen. Ze bewoonden een buitentje tussen de vaart en de dorpstraat ingeklemd. Als VOC-ers waren ze heel bekend in Amerika en elders. In Antwerpen hangt een portret van een van de familiepatriarchen. Sinds kort staat echter voor de tombe van François een heel ander object: de prachtige 12-eeuwse sarcofaag die bij Etersheim gevonden is.

De sarcofaag

Het woord sarcofaag betekent letterlijk: ‘vleeseter’, een wel zeer crue omschrijving van het gebeuren dat zich in de doodskist afspeelt. Maar zijn wij niet allen sterfelijk en noemde Franciscus de dood niet een zuster die vervloekt en gezegend was? De prachtige kalkstenen dieprode doodskist wordt gesierd met twee langwerpige staven. Men dacht eerst dat het bisschopsstaven waren, maar er was hier geen bisschop te bekennen. Neen, het moesten de staven voorstellen van de Goede Herder die zijn schapen naar zich toe haalt (de krul staat naar buiten gericht). In de oud-christelijke tijd werd de herdersstaf gezien als een vrome versie van de levensboom. In het midden van het deksel is een kruisstaf uitgehouwen, uitmondend in het Ypsilonteken. Halverwege is een dwarsbalk van het kruis in een cirkel gevat. Die cirkel kan dan weer gezien kan worden als een vrome variant op het zonnerad. Het ligt voor de hand dat men zich afvraagt wie hier ooit in begraven zijn. Het gaat duidelijk om belangrijke mensen: een gewone keuterboer kon zich zo’n begraafplek niet veroorloven. De sarcofaag staat voorlopig nog in Oosthuizen, het geplande museum-depot van de archeologische dienst in Castricum is nog niet klaar.

De katholieken van de Zeevang

Katholieken zijn er hier niet veel. De gehele streek was trouwens niet echt druk bewoond. De meeste katholieken trokken naar Hoorn, Purmerend of Westbeemster. In 1960 werd in Oosthuizen een bijkerkje van de Purmerendse Paulusparochie ingericht in een oude dokterswoning. De vroegere pastoor Keijzer (1972-1989) woonde boven en had als het ware de kerk in zijn huiskamer. Inmiddels is de bovenverdieping gesloopt en de kerkzaal flink uitgebreid en in verbinding gebracht met een ouderencentrum, dat nu de kerk ook als stiltecentrum gebruikt. De kerkgangers genieten van hun intieme kerkzaal en zijn blij met haar patroon Franciscus, groot natuurvriend zoals alle mensen in deze regio. Zijn zonnelied is een unieke lofzang op het leven (en de dood) en zijn gebeden roepen ons op te bouwen aan een nieuwe wereld van vrede en recht. En in de kerstnacht verhuist de katholieke gemeenschap (die dit jaar 50 jaar parochie is) even naar hun oude honk, de grote kerk waar de katholieke parochie al ruim veertig jaar gastvrijheid geniet.

Gebruik is gemaakt van het bulletin van de Historische Vereniging Oosthuizen uit 2011 over de Sarcofaag van het verdronken dorp Etersheim en van de Archeologische kroniek van Noord-Holland 2009.