De fietsers op weg naar Zandvoort hebben vast het bordje halverwege (ter hoogte van Aerdenhout) wel gezien: ‘rk kerk’. Wie Zandvoort even laat voor wat het is en de Sparrenlaan inrijdt wordt verrast: na zo’n 100 meter komt hij bij een sprookjesachtig kerkje gelegen in het groen. Het is de Antoniuskerk (tegenwoordig Antonius en Pauluskerk) van Aerdenhout. Nog spannender wordt het als men ontdekt dat het een noodkerk is van Jos Cuypers uit 1921. Een noodkerk die bleef. Jos Cuypers die bij de bouw van de grote Bavo in Haarlem geassisteerd werd door vader Pierre werd in Aerdenhout geassisteerd door zijn zoon. Om het ingewikkeld te maken heette die weer Pierre.
Van schuilkerk naar noodkerk
De eerste zielenherder van Aerdenhout was een zekere Pieter van der Wielen, zoon van de Haarlemse bierbrouwer Frans van der Wielen. Pieter was pastoor van Zandvoort en woonde op het landgoed van zijn vader, de Voorkoekoek (het latere Iepenrode in Heemstede). Tot dat landgoed behoorde ook de Achterkoekoek met op het terrein, goed verscholen, een klein jachthuis ‘de Koekoek”. Dit huisje bestaat nog achter de filters van Leyduin, op het landgoed ‘Koekoeksduin’ aan de Vogelenzangseweg, nu ‘de Kapel’ geheten. Op de zolder van dit gebouwtje kwamen in het geheim de parochianen samen. Tijdens de restauratie in 1939 kwamen de zuiltjes te voorschijn, waartussen het altaar gestaan heeft.
Met de komst van vele welgestelde Amsterdamse families in deze buurt ontstond de behoefte aan een echte katholieke kerk. In 1920 vroeg een zekere mejuffrouw Veldhuis om een kapel ter ere van Maria van Altijddurende Bijstand. Bisschop Callier loste dat handig op door te besluiten een kerk te bouwen met een Mariakapel erbij. De kerk werd – als gezegd – gebouwd door Jos (en zoon Pierre) Cuypers. In de bouwaanvraag staat: ‘laat het vooral duidelijk zijn dat het om een noodkerk gaat.’ Hoewel tot 1950 plannen hebben bestaan tot het bouwen van een definitieve kerk is het er nooit van gekomen. Door de splitsing van de parochie in twee afzonderlijke parochies (Antonius en Paulus) is aan deze plannen in 1963 een definitief einde gekomen. De kerk is (gezien het voorlopige karakter) niet gewijd maar ‘gewoon’ plechtig in gebruik genomen op 22 december 1922. In januari 1991 werden de beide parochies weer bij elkaar gevoegd zodat de Antoniuskerk er plotseling een patroon bijkreeg.
Het interieur
Het interieur, bij de bouw zeer sober, is in de loop van de jaren steeds meer verfraaid. De tekstboog (met citaten uit de hymne Lauda Sion) boven het liturgisch centrum en de horizontale ligger werden in 1935 aangebracht door de heer Scheers. De beschildering van het hoge front boven dat centrum is van de hand van Joes Lelyveld en dateert uit 1949. Wij zien hoog boven ons de H. Drie-eenheid afgebeeld maar vrolijker zijn de beelden uit het leven van Antonius links onder. Ook de vrouwen ontbreken niet. Aan de rechterkant zijn scènes uit het leven van Hildegardis te zien. Twee langgerekte series ramen werden rond 1922 aangebracht in de kap. Wie was de glazenier? Onbekend. Het 3e raam links stelt de eerste gave van de H. Geest voor: de timor Domini, verder de Pietas (vroomheid, hand met kruis), de wetenschap (de uil), de sterkte (rotsen), de raad, het verstand (de Alfa en de Omega), de Wijsheid (een duif) enzovoort. Aan de rechterkant de goddelijke deugden (geloof, hoop en liefde) en de kardinale deugden (voorzichtigheid (slang), de rechtvaardigheid (de weegschaal), de kracht (de leeuw) en de matigheid. Rechts boven bij de ingang nog de overwinningspalm van Christus en de lelie, symbool van de zuiverheid van Antonius. Dankzij deze lange rijen ramen heeft de kerk een aangenaam licht. De beschilderde wanden weerkaatsen het prachtig.
Terug naar het beschilderplan. In 1952 ging de eerder genoemde Lelyveld de houten gewelven achter het altaar verfraaien. In 1953 werd de hanenbalkversiering aangebracht door de Hongaarse zeeschilder Oscar Mendlik. De parochianen moesten er aan wennen en noemden de kerk ‘een indianenkerk’ maar de pastoor liet weten dat hij het mooi vond. Klaar uit. Heel fraai zijn het Mariabeeld en het Hildegardisbeeld van de hand van Mari Andriessen. Diezelfde beeldhouwer (beroemd van de Dokwerker in Amsterdam) ontwierp ook het Mariareliëf in de devotiekapel, lange tijd gevelsteen van verschillende huizen van de familie Everard-Melzer. In diezelfde kapel werden bij het 25-jarig bestaan van de parochie (in 1947) enkele Mariaramen aangebracht. Opmerkelijk is de voorstelling van Maria en de engel. Gabriël fluistert Maria de blijde boodschap in. Helaas kan niemand lezen wie ze maakte. Men komt niet verder dan ‘Pieter Sterldeis’. Uit interieur van de buiten gebruik gestelde Pauluskerk zijn na 1991 o.a overgenomen een houten reliëf van het Laatste Avondmaal, een Paulusbeeld, een gedenksteen met een tekst van Michel van der Plas en het mechanische orgel dat net op tijd kwam om het kwetsbare electropneumatische orgel te vervangen.
De toekomst
Aan de buitenkant van de kerk is een fraai reliëf aangebracht voorstellende Antonius die tot de vissen spreekt. Het 75-jarig bestaan werd in 1997 enthousiast gevierd. In 2007 is de kerk grondig gerestaureerd. Voor het exterieur is uitgegaan van de kleuren die men aantrof op de ontwerptekeningen. Het feit dat de kerk nog steeds noodkerk is doet aan de luister niets af. Het is een kerk die erg populair is als trouwkerk en dat is te begrijpen. De ruimte is uitnodigend en warm. De eerder genoemde inscriptie in een steen uit de voormalige Pauluskerk van Michel van de Plas geeft weer waar het in een kerk om gaat.
Ik ben maar steen; ik heb u niets te geven
zoek wat ik draag: een hemel die begint
op aarde, een God die mensen aan zich bindt
rondom de tafel van het eeuwig leven.
Gebruik is gemaakt van het boekje van P. J. M. van Soest uit 1997: Antonius van Padua 75 jaar. Over de tijd rond en voor de reformatie zie ook de artikelen van de Kerkengek over de nabij gelegen plaatsjes Vogelenzang en Overveen.