Een ruimte die troost

De oude godshuizen

Wie een kopje koffie drinkt in de HEMA aan de Nieuwendijk in Amsterdam zal verbaasd zijn als iemand hem vertelt dat op deze plek het oude Onze Lieve Vrouwe Gasthuis heeft gestaan. Op een kaart uit 1544 is het nog te zien. Aan de ene kant van de dijk de kapel en aan de andere kant het gasthuis. In oudere godshuizen, in Beaune (in Frankrijk) en in het Utrechtse Amersfoort, kan men nog zien hoe kapel en ziekenboeg één waren: een groot altaar staat voor in de ziekenzaal of er zijn allemaal chambrettes afgeschot in de kerk… hoe je het wilt zien. Van harte ging het niet, maar in 1578 werd ook in de hoofdstad de katholieke eredienst verboden. Dat betekende –zeiden we in een artikel over de Krijtberg- dat die gewoon werd voortgezet, zij het kleinschaliger, in talloze schuilkerken. Vele mensen van ‘de oude religie’ zaten nog in het gemeentebestuur en, al waren de grote fondsen geconfisqueerd, toch werd er nog geld besteed aan de ziekenzorg vanwege de katholieken. Pas goed kwam de katholieke ziekenzorg op gang na de godsdienstvrijheid in het begin van de negentiende eeuw en vooral na de terugkomst van de bisschoppen in 1853. Vele religieuzen trokken naar het noorden vanuit hun zuidelijke kloosterburchten, zo ook de zusters van ‘Onder de bogen’ uit Maastricht.

De eerste twee kapellen

Men kan, met enige fantasie, de Mariakapel aan de Nieuwendijk de eerste kapel van het O.L.V.gasthuis noemen. Toen het gebouw aan het Oosterpark werd gebouwd wilden de zusters alleen maar komen als er een ruime kapel kwam, toegankelijk voor de (meer dan tachtig!) zusters, de zieken en de gasten. Architect Bleijs bouwde een doosvormig hoog neoromaans kerkje met een wat lachwekkend torentje. De angelusklok riep de hele ziekenhuisbevolking op tot regelmatig gebed. Op 15 april 1899 bezocht koningin Wilhelmina de kapel. Het oude orgeltje begeleidde de zang van de zusters: ‘Domine salvam fac reginam nostram.’ Mooi kon men deze kapel niet noemen al werd hij steeds weer opgesierd met nieuwe heiligenbeelden en schilderingen. Een Mariabeeld van 1923 uit het atelier van Brom is naar de nieuwe kapel (waarover straks) meeverhuisd. Het leven ging voort. Het ziekenhuis groeide en bloeide. Een ramp was de Spaanse griep in 1918 die ook 62 zusters trof. In de oude profundiskapel (die later plaats moest maken voor het Annapaviljoen) stonden op een zeker moment 23 lijken opgesteld. Ook rampzalig waren de oorlogsjaren. De Volendamse rector Sijmen Mol (die de erenaam: ‘voeder der zieken’ kreeg) bracht redding door botters in te zetten die vanuit Joure aardappelen naar Amsterdam brachten. Maar de dagen van het rijke roomse leven gingen voorbij.

Afscheid en een nieuw begin

De zusters verlieten in 1979 als groep Amsterdam. Enkele religieuzen bleven, onder wie zuster Theodora (ze zou het tot 2000 volhouden!). Om ruimte te maken voor nieuwbouw moest de oude kapel wijken. De laatste viering werd er op 17 november 1986 gehouden. Herbouw van de kapel was niet aan de orde. In die periode werden de diensten gehouden in een mistroostige lage ziekenzaal. Ik heb daar ooit een kaarsje opgestoken, maar de ruimte kon niet overtuigen. Voor grotere al of niet godsdienstige bijeenkomsten kon een ruimere zaal worden gebruikt: ‘multifunctioneel gebruik van de ruimte’ was toen het toverwoord (bij mijn telling van de kapellen van het Gasthuis tel ik deze laatste ruimte niet mee). Bij de reorganisatie van de ziekenzorg in Amsterdam glorieerde het Onze Lieve! Vele ziekenhuizen verhuisden weg uit de binnenstad, maar het Onze Lieve bleef. Ja, ook de naam bleef behouden. Men heeft nog even overwogen het ‘Medisch centrum oost’ te noemen maar dat ging gelukkig niet door.

Een complete nieuwbouw van het ‘gasthuis’ volgde. De grote vraag werd toen: wel of geen kapel. Er zal wel heel wat beraad aan vooraf gegaan zijn, maar de huidige bezoeker constateert dat de voorstanders van de bouw van een echte kapel gewonnen hebben! En zo werd de derde kapel van het gasthuis gebouwd, in klassiek Romaanse stijl. Het kruis in top, een mooie ronde apsis, aan de noordkant kloeke steunberen. Tussen die steunberen aan de straatkant is een zeer fraaie ‘hangplek’ ontstaan voor oud en jong, oude en nieuwe Amsterdammers.

Een huis van stilte

Als je de hoofdingang van het ziekenhuis binnenloopt valt je oog meteen rechts op de kapel. Een prachtig bouwblok in oude stijl. Kan dat nog? De architecten en hun Benedictijnse adviseurs vonden van wel. Geheel volgens de klassieke voorschriften werd de ruimte ontworpen. De gulden snede is gehanteerd en de bezoeker geniet en wordt door de evenwichtig geordende ruimte al direct getroost. Dat is nodig, want niemand gaat voor zijn plezier naar het ziekenhuis. Wie de gang naar de kapel inloopt komt langs een opmerkelijk beeld van Mari Andriessen, die ook het beroemde beeld van de Dokwerker aan het Jonas Daniël Meijerplein op zijn naam heeft staan. Dit beeld is minder stoer. Het is een piëta, een afbeelding van Maria met het lichaam van haar gestorven zoon op haar schoot. De tekst die erbij vermeld staat is genomen uit de klaagzangen van Jeremia (1,12): ‘is er een smart even groot als mijn smart.’ De profeet treurt over de verwoesting van Jeruzalem en de bezoekers voelen zich bij het lezen van zijn klacht in hun zorgen serieus genomen. Langs een oud Jesusbeeld uit Perpignan gaan we de kerk binnen. Een doolhof is in de vloer gehouwen, net zoals in de oude kathedralen in Frankrijk en Engeland. De symboliek is duidelijk: ons leven is een pelgrimstocht waarbij we vaak tastend en zoekend onze weg vinden.

De ruimte spreekt

Natuurlijk hoor je ook mensen zeggen: ‘is zo’n kapel wel nodig?’ en ‘is het niet uit de tijd om in de 21e eeuw een Romaanse kerk te bouwen?’ Maar hun kritiek wordt tot zwijgen gebracht door de vele mensen die er op alle uren van de dag naar binnen gaan en hier even op krachten kunnen komen. Triomfantelijk prijkt voor in de kapel de eerste steen, gelegd door de Amsterdamse deken Stam op 25 oktober 2000. ‘Mijn huis zal heten: huis van gebed voor alle volken’ staat daarop geschreven. De tekst is ontleend aan het boek Jesaja (56,7) waarin de profeet droomt over een nieuw toekomst voor Jeruzalem, de stad waar iedereen welkom is. Het Amsterdamse Onze Lieve Vrouwe Gasthuis probeert zo’n plek te zijn. De nieuwe 21 eeuwse kapel speelt daar een uiterst belangrijke rol bij. Tot ieder die dit leest zeg ik: ga eens kijken in Amsterdam, u zult daar getroost worden.

 Gegevens zijn ontleend aan het boek van Jurjen Vis: ‘Onder uw bescherming’ uit het jubileumjaar 1998 en het boek over de nieuwe kapel (met CD van het orgel!) ‘Huis van stilte’ van 19 juni 2003.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.