Ouder dan u denkt

Diemen is een oud vissersdorpje, in de 12^e eeuw ontstaan bij een dam in de Diem. Deze in 1226 voor het eerst vermelde Diemerdam kwam in 1268 in handen van graaf Floris V en in 1317 definitief bij Holland. Het dorp had veel te lijden van het water en moest begin 15^e eeuw landinwaarts worden verplaatst naar het huidige Oud-Diemen. Het oudste gebouw van Diemen is het Gemeenlandshuis uit 1726 dat tegen de zeedijk aan ligt. Sinds 1887 werd het door waterwerken van het dorp Diemen gescheiden. Nu is het goed zichtbaar vanaf de brug­gen aan de kant van IJburg. Eigenlijk moet ik zeggen dat de (onlangs gefatsoeneerde) fundamenten op de begraafplaats ‘Gedenk te Sterven’, de plek van de voormalige hervormde kerk, het oudste bouwwerk van Diemen vormen. Op een gevelsteen die in een slooppand aan de Bloemstraat in Amsterdam is aangetroffen (nu in de huidige rk. kerk te vinden) staat die afgebeeld. De kerk zelf moet heel mooi geweest zijn en was aan Maria Visitatie gewijd. Het gewelf was rijk beschilderd en er was een fraai gebeeldhouwd Sacramentshuisje. In de buurt is zelfs een oude 12^e-eeuwse sarcofaag gevonden. In de 18^e eeuw verplaatste de dorps­verbouwing zich naar de Diemerbrug, waardoor een lintbebouwing langs de trekvaart ont­stond. In 1731 werd het dorp een ambachtsheerlijkheid van Amsterdam. Als het op één na oudste gebouw van Diemen wil ik oude katholieke schuilkerk opvoeren: ‘De Hoop’ genaamd, die in 1786 werd ingericht in een 18^de-eeuws pand dat mogelijk diende als een koetshuis. De kerkzaal kreeg stuc-decoraties in Lodewijk XVI-stijl. De wit gepleisterde voorgevel dateert van circa 1840. De noodkerk ‘de Hoop’ werd na brandschade in 1990 gerestaureerd door Stadsherstel Amsterdam. Het torentje van de in 1882 gebouwde pastorie flankeert de nood­kerk. Daarin hing zelfs een Hemony-klokje uit 1676. Dat hangt nu aan een muur in het zorgcentrum ‘De Diem’. Hopelijk kan het na de restauratie van de pastorie weer terug naar zijn oude plek.

De beroemdste wijzerplaat van ons bisdom

Iedere passant van Diemen langs de A-1 in vroeger tijden viel onmiddellijk de uithangende wijzerplaat van de R.K. St. Petrus Bandenkerk op. De kerk werd in 1909-1910 gebouwd naar een door Byzantijnse vormen geïnspireerd ontwerp van M.J.E. Lippits en N.H.W. Scholte. Het is een driebeukige hallenkerk met recht gesloten koor. De voorbouw heeft de vorm van een ‘gereduceerd westwerk’ met portaal waar de toren, die – heel uniek! – conisch toeloopt, op staat. Vóór de toren een klassiek bronzen H. Hartbeeld uit 1920 van J. Custers.

De katholieke gemeenschap

Diemen had – als gezegd – veel van het water te lijden: in 1570 liepen Diemen en Amsterdam onder. Diemen had naast het water ook te lijden van godsdienstige schermutselingen en bovendien brandde het dorp in 1573 grotendeels af. Dat was nog niet het einde van de ellende, want de beruchte geuzenleider Sonoy verschanste zich in Diemen en stak en passant de dijk door. Dat alles om Amsterdam (dat nog steeds de Spaanse zijde hield) te belagen. Na de reformatie verhuisden de katholieken naar Overdiemen tussen de Zuiderzee en de Muider­trekvaart. Daar bouwde men een kapelletje aan St. Petrus gewijd. Van binnen moet het wel mooi geweest zijn, maar van buiten leek toch meer op een stal dan op een kerk. Toen in 1672 Lodewijk XV Utrecht veroverde en de domkerk weer (eventjes) katholiek werd gloorde er weer hoop voor de Diemense katholieken. Maar in 1673 werd de situatie alweer teruggedraaid en moest men ondergronds gaan. Dat werd, net als overal, steeds meer bovengronds. Aan het eind van de 18^e eeuw was het schuilkerkje van Overdiemen in slechte staat. De vraag was: of het kerkje opknappen, of verhuizen naar het nieuwe centrum aan de Diemerbrug. Het laatste gebeurde. Rond 1780 hangen er vrijheidsgedachten in de lucht en worden de Diemense overheden wat vriendelijker voor de katholieken. In 1786 mogen ze hun nu nog bestaande huiskerk ‘De Hoop’ bouwen. Op de grote plaat van de Amster­damse schuilkerken staat ‘de Hoop’ (rechts onderaan) afgebeeld. Binnenin zijn er – als gezegd – interessante stucdecoraties. De vijf toonbroden en de twee stenen tafelen van Mozes zijn daar (nog steeds) te zien. In 1883 kreeg men de doodsschrik toen een kruitopslagplaats bij Muiden de lucht in vloog. Men vertelt dat in Muiden de tabernakeldeur in het katholieke kerkje open sprong. In 1886 volgde nog een overstroming. Toch ging het leven in Diemen gewoon door. De bevolking nam enorm toe en zo kwamen er plannen voor een nieuwe kerk die in 1910 werd geconsacreerd. Na de bouw van de nieuwe kerk sluimerde ‘de Hoop’ in. Een brand in 1990 bracht mensen in actie en na de restauratie staat het gebouw er weer piekfijn bij, dankzij Stadsherstel Amsterdam.

De Diemense D.O.M.

De ‘nieuwe kerk’ siert zich met de letters D.O.M. Als kind vond ik dat (we passeerden Diemen altijd weer op weg naar Amsterdam) zeer arrogant; ‘die kerk durft zich een dom te noemen.’ Maar dat was dom van mij. DOM staat voor Deo Optimo Maximo (gewijd aan de beste en grootste God), een oud-christelijke variant op het oud-Romeinse I.O.M. (Iupiter etc.). In het fronton boven de ingang bevindt zich een schildering in de vorm van een driehoek. Daarin zijn de Tiara (het pauselijk hoofddeksel) en de sleutels van Petrus aangebracht. In de gevel zelf bevindt zich een sculp­tuur. Links het verhaal van Petrus in de kerker en rechts Petrus aan het roer van een schip. Zeer toepasselijk in een vanouds vissersdorp. Op de kraagsteen onder het uurwerk bevindt zich een omgekeerd kruis. De traditie wil dat Petrus ook gekruisigd werd, maar vroeg of hij omgekeerd kon worden opgehangen omdat hij zich niet waardig achtte op dezelfde wijze als zijn Heer gekruisigd te worden. Het grondplan van de kerk is eenvoudig. Het bestaat uit een breed middenschip met aan weerszijden een smalle zijbeuk, een ondiep transept en (het meest opvallend) een rechte koorafsluiting. De kerk is niet te groot en niet te klein. Links voorin een opvallend mooi schilderij over Petrus’ bevrijding uit de gevangenis, waarschijnlijk van de hand van Balthasar Beschey uit 1770. De oude kruiswegstaties van Damen zijn opgeslagen toen ze in 1972 werden vervangen door een serie nieuwe bronzen reliëfs van Gene Eggen. Tegen de wand achter het altaar staat een orgel, dat werd samengesteld uit materiaal van een Pels-orgel uit 1918, gebouwd voor het Juvenaat van het H. Hart in Bergen op Zoom. Het oude orgel uit de naastgelegen schuilkerk werd bij toeval in 1985 ontdekt door de onlangs overleden Jan Jongepier, die naamgenoot pastoor Jan van Diepen belde: ‘we hebben jullie orgel gevonden in Krabbendam.’ Het orgel blijft daar echter want het was daar net gerestaureerd. In 1961 en 1963 worden nieuwe ramen aangebracht van pater Lando van den Berg O.F.M.

De laatste decennia

Omdat Diemen zo gigantisch uitbreidde en men de rijksweg wilde verbreden, waren er in de zestiger jaren ook plannen voor sloop van de St. Petrus Banden-kerk en nieuwbouw van twee andere kerken. In 1971 werden die plannen (gelukkig) afgeblazen en daarom werd de oude kerk in 1972 opgeknapt. Men genoot tijdens die verbouwing gastvrijheid bij de gereformeerden aan de Schoolstraat vlakbij. De parochie mag zich gelukkig prijzen met deze niet te grote en niet te kleine, goed gerestaureerde kerk. Bij gelegenheid van het eeuwfeest in 2010 heeft de gemeente beloofd het aanlichten van de toren van de Petruskerk te betalen; u kunt gaan kijken of dat inderdaad gebeurd is.

Gebruikt is gemaakt van het boekje uit 1882 van de hand van pastoor J. Vermeulen en het boek ‘Het Rooms Kerkhuys te Diemen’ uit 1993. In 2010 verscheen een rijk geïllustreerd Jubileumboek ‘Het katholieke hart van Diemen’ uitgegeven door de parochie en de Historische kring Diemen.