Een unieke plek

Stel u voor: de Middellandse zee door een hardstromende brede stroom verbonden met de Zwarte zee. Duizenden schepen moeten er langs en kunnen even schuilen in de haven aan een zijrivier: een ideale plaats voor een stad. De plaatselijke mythe noemt Byzas uit Megara als de stichter van de kolonie op de heuvel op de hoek, vandaar de latere naam Byzantium. Het lag voor de hand dat vele passanten interesse hadden in de heuvel. Een veldheer uit het Griekse Sparta speelde er enige tijd de baas tot de stad door de Romeinse keizer werd veroverd. Een rivaal van de latere keizer Constantijn wilde er een eigen winkel beginnen maar werd door Constantijn achterna gezeten en tot de orde geroepen. Constantijn zelf was zo onder de indruk van de plek dat hij er een nieuw Rome vestigde dat hij naar zichzelf noemde: Constantinopel. Een enorme muur werd om de stad gelegd en de stad werd verder bezaaid met paleizen en kerken.

Het nieuwe Rome

Toen het oude Rome in 476 zijn macht verloor en het Westromeinse rijk instortte werd het oostelijke deel van het Romeinse rijk des te belangrijker en Constantinopel nam de rol van het oude Rome over. De stad beleefde gouden tijden. Nog meer kerken en kloosters werden er gebouwd waaronder de ‘mega-kerk’ de Aya Sophia. Er is inderdaad sprake van een ‘mega-kerk’ zoals de oude Aya Sophia al genoemd werd. Als een reusachtig blok is ze van alle kanten zichtbaar. Toen de kerk na herstel van een aardbeving uit 557 haar uiteindelijke gestalte kreeg schijnt keizer Justinianus die binnen zes jaar het karwei geklaard had uitgroepen te hebben: ‘Salomo ik heb u overtroffen.’ De koepel van de Aya Sophia is sindsdien het model van alle bouwwerken in Istanboel tot en met de badhuizen, harems, bazars toe. Ja zelfs de je kijkt. De rivaliteit tussen Oost en West speelde zich nu af in de kerkelijke sfeer en leidde tot het schisma van 1054 waarbij de oosterse en de westerse kerken hun eigen gang gingen. Een orthodoxe priesters die eens onze katholieke Haarlemse Bavo bezocht zei: ‘in 1054 gingen we uit elkaar, laten we nu in 2054 weer samen verder gaan’ Kardinaal Bea heeft daar eerder zijn best voor gedaan in 1963.  Ondanks de tegenwerking van de curie kreeg hij hij de toenmalige Paus Paulus VI op zijn hand en bij diens pelgrimstocht naar Jeruzalem vonden er twee ontmoetingen plaats tussen Paulus VI en Athenagoras, op 5 en 6 januari 1964. Een gevolg was dat er in sept. 64 bij de derde sessie van het concilie waarnemers van het Patriarchaat waren. Op 7 december 1965 werd verklaard dat de wederzijdse banvloeken van 1054 ‘aan de vergetelheid zouden worden toevertrouwd.’

Istanboel

De naam Istanboel kreeg de stad pas in 1453 toen het de hoofdstad werd van het Ottomaanse Rijk. De naam is minder exotisch dan men zou denken: het is een verbastering van het oude Griekse ‘eis tèn polin` dat gewoon: ‘naar de stad’ betekent. De talrijke kerken werden moskeeën en sultan Sulleyman voegde er voortvarend vele moskeeën aan toe. Architect Sinan was zijn ‘Cuijpers’ en hij bouwde prachtige 16^e eeuwse neo-byantijnse bouwsels: de blauwe moskee is de beroemdste. Vele toeristen verwarren de Aya Sophia ermee. Omdat mozaïeken met religieuze voorstellingen taboe waren werden die onder de witkalk verborgen. Sinds Ataturk vanaf 1928 de staat moderniseerde werd de oplossing bedacht om sommige moskeeën die vroeger kerk geweest waren tot museum te verklaren zodat de mozaïeken weer onder de witkalk vandaan kwamen. Dat gold voor de Aya Sophia, het prachtige Chora-klooster en de Pammacaristoskerk (gedeeltelijk). Functionerende kerken zijn er in Istanboel weinig. Het Griekse patriarchaat, waar patriarch Athenagoras resideerde, is meerdere malen verhuisd en uiteindelijk aan de oever van de Gouden Hoorn terechtgekomen. Even verderop staat de Bulgaars orthodoxe kerk uit 1896. De toenmalige sultan was recht in de leer en dus antichristelijk. De Bulgaren mochten een kerk bouwen ‘die in één nacht opgebouwd kon worden.’ Listige christenen hebben toen in Wenen een uitneembare kerk in gietijzer opgebouwd, die gedemonteerd en via de Donau, de Zwarte Zee en de Bosporus naar de oever van de haven van Istanboel aan de Gouden Hoorn vervoerd alwaar het hele geval in een mum van tijd in elkaar gezet kon worden. Dat het geheel van ijzer is wekt nog steeds ongeloof. Pas door op het gebouw te kloppen wordt iedereen overtuigd.

De hemel op aarde

Het is een geweldige ervaring door de stadswijken over de zeven heuvelen, waarover het oude Istanboel ligt uitgespreid, te dwalen. Overal moskeeën met koepels uit de 15^e/16^e eeuw of verbouwde kerken met byzantijnse ornamenten. Beneden aan de Bosporus ligt de ‘kleine Aya Sophia” uit 527, die model stond voor de Dom van Aken en de San Vitale in Ravenna. Op weg naar het beroemde Tokapipaleis ligt nog de oude Irenekerk. Thans een kale concertzaal, ooit (nog voor de Aya Sophia) zetel van de patriarch. Maar verbijsterend blijft het om in de Aya Sophia zelf te lopen. Men zegt dat voor de deuren houtresten van Noachs ark zijn gebruikt. De sfeer is niet meer religieus maar de ruimte! 56 Meter hoog en 33 meter breed is de koepel aan de binnenzijde. Met haar veertig vensters wekt ze de indruk in de lucht te zweven. De cirkelvorm verwijst naar de goddelijke adem (de geest) die begin noch einde kent. De uitspraak van de Russische koning Vladimir, die hier in de tiende de liturgie meemaakte, kan ik nog steeds meevoelen: hier is de hemel op aarde! De bezoeken in november 2014 van Paus Franciscus aan de Blauwe Moskee en de Patriarch brachten die hemel weer wat dichterbij.