Alle katholieken in de Noordelijke Nederlanden zouden onder het nieuwe grote bisdom Amsterdam vallen. Dat werd bij concordaat tussen koning Willem I en de Heilige Stoel in 1827 bepaald. Er werd door architect de Greef een ontwerp gemaakt voor de nieuwe kathedraal. De plannen zijn onlangs weer tevoorschijn gekomen. Het heiligdom had op de huidige Nieuwmarkt moeten verrijzen. Van de plannen kwam ten gevolge van de Belgische opstand niets terecht en Nederland moest tot 1853 wachten toen de katholieke bisdommen weer werden opgericht of nieuw gesticht. Jammer voor Amsterdam: Haarlem werd de bisschopstad en de Amsterdamse kathedrale bouwplannen konden de la in.
Van schuilkerk tot zuilkerk
Het kathedraalontwerp van Willem en de zijnen werd (vrij vertaald) door de Belgische architect Suijs gehanteerd bij de bouw van de nieuwe kerk van de Franciscanen. De gloriedagen van de beroemde middeleeuwse pater Brugman leken terug te komen na de schuilkerkentijd. De nieuwe kerk werd toegewijd aan de H.Antonius van Padua maar raakte beter bekend als ‘de Mozes’ omdat hij de plaats innam van de oude schuilkerk op de plaats van de twee naast elkaar gelegen huizen. De geschiedenis vermeldt dat in 1641 ‘Mozes’ werd gekocht en toen dat huis te klein was in 1682 ook ‘Aäron’. Een illegale bouwactie leverde een bruikbare schuilkerk op. Toen er echter elders (in Den Haag), in zo’n soort kerk in 1690 mensen door de vloer van de bovengalerij waren gezakt werd (mede op aandringen van de Poolse gezant) in Amsterdam toestemming gegeven voor nieuwbouw van sommige verborgen kerken waaronder de Mozes. De nieuwe schuilkerk was een flink gebouw waar in 1720 een enorm altaar in werd geplaatst: een werkstuk toegeschreven aan de Rubensbewonderaar Jacob de Wit. Het vult tot op de dag van vandaag het hoofddeel van de altaarwand van de huidige kerk. Maria als hemelkoningin zien wij in goed gesprek met Mozes en Aäron en natuurlijk haar Zoon. Het kruis dat het altaar bekroont wordt door de koperen slang die Mozes liet maken omkringeld. Een prachtige Oud- en Nieuwtestamentische coöperatie. Men kerkte 150 jaar in de oude Mozes. De, nog grotere, ‘nieuwe’ Mozes kwam in 1841 gereed. Architect Suys tekende ervoor en maakte als gezegd gebruik van de oudere ontwerpen voor de Amsterdamse kathedraal die er nooit kwam. Misschien kreeg daarom de Mozes kathedraalachtige allure: in de Mozes gebeurde meer dan elders. Bekend is dat Liszt er in 1866 kwam dirigeren en dat voor de uitvoering van zijn Mis een enorme pauken op de koortribune werd gehesen+ een piano en een harp (door Liszt zelf bespeeld). Ook dames mochten meezingen. Kort daarna kwamen in 1867 de strakke Romeinse richtlijnen waarin dat allemaal verboden werd en de dagen van het gezellig concerteren in de Mozes waren geteld.
Contacten met de buitenwereld
De kerk stond vroeger aan het water van de Houtgracht, die helaas in 1882 gedempt is. Niet helemaal helaas want op de vlakte die toen ontstond kwam het beroemde Waterlooplein met het bekende marktgebeuren. Er waren goede contacten vanuit de Mozes met de marktkooplieden. Pastoor Burgmeijer kreeg in 1891 een serenade van de marktkooplui die hem prezen als goede klant. Belangrijker was de morele steun die de Joden van het plein in hem herkenden. De pastoor werd vooral gehuldigd uit dankbaarheid voor zijn protest tegen de pogroms in Rusland en zijn hulp aan de arme joden in de niet altijd winstgevende diamantindustrie in Amsterdam. In de toespraken kreeg de Mozes van de marktkooplieden de eretitel ‘synagoge.’ De echte synagoges echter liggen aan de overkant. Dramatisch zijn de razzia’s die plaats vonden in de tweede wereldoorlog. Het verhaal gaat dat tijdens zo’n razzia een aantal joodse kinderen de Mozes invluchtten. Ze werden er door de soldaten uitgehaald op één na. Een jongen was de preekstoel opgevlucht en bleef onopgemerkt. Later meldde hij zich bij pastoor Ruysenaars. Die was uit het goede Mozes-hout gesneden en zorgde voor een veilig onderkomen voor deze jongen. Hij kwam in Vaals terecht en werd daar als monnik uitgedost. Daar was hij veilig tot één ‘echte’ monnik gewetensproblemen (!) kreeg en hem wilde aangeven. Gelukkig rook men tijdig lont en is hij elders ondergebracht. Bij de begrafenis van pastoor Ruysenaars, vele jaren na de oorlog kwam dezelfde jongen, als volwassen man, zijn respect betuigen en sprak vanaf de preekstoel waar hij zich ooit in had verstopt.
Bijna ten onder gegaan
De Mozesparochie raakte na de oorlog enigszins ontvolkt. In 1941 was nog het luisterrijke boek ‘van Schuilkerk tot Zuilkerk” verschenen van de paters van Heel en Knipping OFM maar in een artikel in de Katholieke Illustratie van 1953 voorzag men de ondergang van de Mozes. Gelukkig kwam die er niet. Wel moest de oude pastorie, rechts van de ingang, wijken voor de weg naar de IJtunnel. Aan de andere kant van de kerk werd toen een nieuwe pastorie gebouwd, tevens vormingscentrum. De stichting Mozeshuis werd opgericht en tal van nuttige initiatieven ontwikkelden zich.
Een kerk met een nieuwe toekomst
Met Joden en Moslims werd er gebeden voor de vrede in het Israël en Palestina en, ten tijden van de tweede golfoorlog, vonden daar gezamenlijke gebedsbijeenkomsten plaats. Vanuit het stadhuis bezocht de toenmalige burgemeester Cohen regelmatig de Mozes. Jan Ruijter was de bevlogen directeur. Helaas werden de activiteiten van het Mozeshuis in 2013 beëindigd. Wat moest er nu met het complex gebeuren? Een wonder geschiedde: de gemeenschap Sant’ Egidio (al sinds 2000 actief in Amsterdam) had interesse. Deze gemeenschap werd in 1968 in Rome gesticht door Andrea Riccardi. In een kapel in Trastevere verzamelde hij studenten voor gebed en actie. Zij hielpen en helpen kinderen uit achterstandswijken met hun huiswerk, bezoeken ouderen. In samenwerking met de gemeenschap in Antwerpen en het bisdom is men nu in Amsterdam bezig. Op 28 september 2014 werd het hele Mozescomplex in gebruik genomen en de kerk opnieuw ingewijd. Aan Mozes maakte de Enige ooit bekend dat Hij het geroep van zin mensen in nood had gehoord. Mozes wordt nu geholpen door Sant’ Egidio en wil men opnieuw naar de noodroepen van de mensen in onze dagen luisteren. Samen met anderen van goede wil kan men hopelijk tot in lengte van dagen velen tot zegen zijn: Proficiat!