Vrome bezigheden in de 16^e eeuw

De 16^e eeuw is niet alleen de eeuw van de reformatie maar ook de eeuw van een bloeiend en beeldrijk katholicisme. De Sint Jan in Den Bosch werd voltooid en kreeg zijn superhoge (inmiddels ingestorte) middentoren en zijn laatste beeldhouwwerken. In onze eigen bisdom werd niet zo erg gebeeldhouwd, wel veel geschilderd. Een traditie die al eerder begon: in de Oude Kerk in Amsterdam bijvoorbeeld (in 1470) in Enkhuizen (in 1484 zie Samen Kerk mei 2002) in Naarden (in 1510) en tenslotte in Warmenhuizen in 1519. In Enkhuizen en Naarden vinden wij series taferelen (in Enkhuizen 40!) van Oud- en daarmee corresponderende Nieuwtestamentische taferelen. Bijna alle schilderingen zijn indertijd gemaakt naar afbeeldingen uit het ‘Speculum humanae Salvationis’, een typologisch geschrift, waarvan in 1483, een Nederlandse vertaling was uitgebracht: ‘Spieghel onser Behoudenisse’. Beide werken waren een soort ‘Biblia Pauperum’ (Bijbels voor de armen). Het gaat bij zulke werken niet om uittreksels uit de Bijbel voor mensen die geen geld hebben een hele Bijbel te kopen maar om zelfstandig doordacht theologisch werken met bijna uitsluitend plaatjes. De diepzinnigheid schuilt in de manier waarop men Oud en Nieuw Testament met elkaar combineert. In Enkhuizen zagen we bijvoorbeeld aan de ene kant de drie Koningen en aan de andere kant Davids drie helden (1 Kronieken 11). Ook wordt vaak de Mannaregen gekoppeld aan de Eucharistie en Isaaks offergang met Jesus’ Kruisweg. Merkwaardig genoeg ontbreekt het Nieuwe Testament in Warmenhuizen geheel.

De oude Ursulakerk.

In de 12^e eeuw is in Warmenhuizen een parochiekerk gesticht die aan de heilige Ursula werd toegewijd. De toren is er nog van over. De romaanse kerk werd in de 15eeuw vergroot en verbouwd in laat gotische stijl. De kerk kreeg een vijfzijdige apsis met een houten gewelf. Brandgevaarlijk maar goedkoper en minder zwaar op de fundamenten drukkend dan gewelven van steen. Sinds de 13^e eeuw was Warmenhuizen een heerlijkheid van het Huis van Egmond, eerst nog in nauwe relatie met de abdij. In 1486 raakte de graven van de abdij los. De heerlijkheid Warmenhuizen hield in 1798 op te bestaan. Voor mij is Warmenhuizen nog steeds een heerlijkheid met zijn twee Ursulakerken. Deze oude en de katholieke van architect Asseler uit 1872. Minder schilderingen maar wel veel meer patroonheiligen. Die is immers aan ‘H. Ursula en gezellinnen’ gewijd: volgens de traditie waren dat er maar liefst 11000.

Het merkwaardige plafond

Terug naar het interieur van de oude Ursulakerk. Weinig Nieuw Testament zei ik al. Wel een Mannaregen en het bezoek van Melchisedek (de hogepriester draagt een mijter) maar geen laatste avondmaal. Dat hoeft ook niet want de mannaregen is afgebeeld precies boven de plek waar vroeger het hoofdaltaar stond, een verticale relatie dus. De doortocht door de Rode Zee verwijst naar de doop. Maar wat moet dat dansen om het gouden kalf daarboven? Volgens de schilder doen we dat eigelijk allemaal (de erfzonde). Door de doop worden we opgeroepen de afgoden vaarwel te zeggen. Het grote dopen is allemaal begonnen op de Pinkstermorgen (niet afgebeeld) toen men vierde dat Mozes op de Sinaï de wet had gekregen op de 50^e dag na Pasen (wel afgebeeld). De Warmenhuizers hadden genoeg aan het Oude Testament alleen. De kijkers waren intelligenter dan wij denken en de verkondiging beneden legde de verbinding wel tussen de verhalen van Gods volk op het plafond en dat beneden. De schilderingen van Warmenhuizen werden lange tijd toegeschreven aan Jan van Scorel. Volgens de laatste onderzoekingen moet echter aan zijn leerling Cornelisz van Oostsanen worden gedacht. Ze zijn in 1890 weggehaald om in Amsterdam gerestaureerd te worden. Daar hebben ze ze stiekem gehouden in een bijgebouw van het Rijksmuseum. Gelukkig is in 1964 een einde aan deze kerkroof gekomen en werden ze teruggeplaatst. Een nieuwe restauratie is onlangs voltooid. De schilderingen zijn veel groter dan die van Naarden en Enkhuizen. Het zijn geen ‘plaatjes’ maar hele gewelfvakken vol. De voorstellingen vormen zo meer een eenheid met de architectuur. Warmenhuizen blijkt zich op een snijpunt te bevinden tussen middeleeuwen en renaissance. Behalve op de middeleeuwse boeken als de Armenbijbel en de Speculum Salutis (de Heilsspiegel) gaan de schilderingen terug op Italiaanse ornamentprenten van eigentijdse kunstenaars uit de 16^e eeuw in de eigen omgeving. Wie had dat allemaal achter de Warmenhuizers gezocht! De kerk wordt goed onderhouden, er is zelfs een stichting Vrienden van de Oude Ursulakerk die goed werk doet.

Het laatste oordeel

Al deze Oud Testamentische taferelen richten ons leven op God. Door doop en eucharistie worden wij gesterkt. Als we trouw zijn 10 geboden doen wordt het aanschijn der aarde veranderd. We kunnen dan het eindoordeel doorstaan dat op de vijf apsissegmenten geschilderd staat. Jesus heeft een zwaard en een lelie in de handen. Hemel en hel zijn afgebeeld. Vervaarlijk is de muil van de onderwereld en vredig bidden de hemelingen. De hemelse architectuur is wat moderner (renaissancistischer) dan die op het Alkmaarse plafond.

We gaan nu van dorpsstraat 93 en verlaten de cultuurtempel op de grens van middeleeuwen en renaissance. We gaan toch even langs bij nr. 177 naar de katholieke Ursulakerk.

St. Ursula en Gezellinenkerk

Geen gotiek hier maar een neoromaanse kerk die in 1872-1873 hier verrees naar ontwerp van Th. Asseler. De kerk verving een kleiner kerkje uit 1839. Het is een driebeukige kerk met een rond gesloten koor. Opvallend zijn de roosvensters bij de lichtbeuk. Het middenschip wordt gedekt door een houten tongewelf. De zijbeuken door gestukadoorde houten kruisribgewelven. Op de historische afbeelding kort na de voltooing gemaakt zien we ook de gedrongen ronde pijlers met bladkapitelen en het triforium met gekoppelde bogen en slanke zuiltjes. Het orgel van L. Ypma uit 1860 is niet zichtbaar.

Gegevens over de oude Ursulakerk zijn ontleend aan een artikel van Ineke Mebius van der Gaag in het Bulletin van de stichting Oud Hollandse Kerken herfst ’91 en haar boekje over de kerk uit 1999. De vriendenstichting is bereikbaar op postbus 78 1749 ZG Warmenhuizen.