Nu de voltooing van de restauratie van de Kathedrale Basiliek St. Bavo (liefkozend ‘de Koepel-Bavo”) genoemd in 2019 gevierd gaat worden beginnen we deze nieuwjaarsbeschouwing met een nieuw overzicht van de ‘Bijbelse oplading’ van dit bedehuis.

Het begin

De architect Cuypers jr. (Jos, zoon van Pierre) was vol van gedachten over de symboliek van ‘zijn’ kathedraal. Uiterst belangrijk waren zijn gedachten over de lichtinval in de kerk. Het licht zelf is goddelijk (Genesis 1,3: ‘en God zei, er zij licht!’). In de ramen van het hoogkoor die Cuypers zelf ontwierp en die ook door hem gerealiseerd zijn ontdekt men een subtiele behandeling van het licht. In de latere aangebrachte transeptramen (die van Bijvoet) ziet men een andere opvatting: de nadruk ligt daar op de voorstellingen zelf zonder dat het licht als zodanig heilig werd geacht. Cuypers schrok dan ook vreselijk toen die ramen werden aangebracht. Nu zijn we er tevreden mee omdat ze een eigen kwaliteit hebben.

Het heilige licht

Het hoogkoor heeft, als gezegd, hoge ramen van Cuypers die zeer veel licht doorlaten. De engelen en aartsengelen zijn op subtiele wijze getekend zodat de voorstellingen zelf ondergeschikt zijn aan hun eigenlijk taak: lichtdoorlaters te zijn. Het transept kent ramen van Bijvoet die nauwelijks licht doorlaten, maar die in felle kleuren de gelovigen herinneren aan het belang van Christus als koning van het heelal (met een donkere gouden achtergrond aan de zuidzijde) en zijn lieve Moeder (met een fel blauwe achtergrond aan de noordkant). Aan de vulling van de ramen van het schip (samen het grootst in aantal) kwam men niet meer toe. Bij de restauratie van de Sint Bavo die al zo’n tiental jaren geleden begon, deed zich de gelegenheid voor tegemoet te komen aan de oude wensen van Cuypers om ook de ramen van het schip van glas in loodramen te voorzien. Maar hoe?

Een getuigenis voor deze tijd

Gekozen werd om, geheel in Cuypers’ geest, de ramen vooral te zien als doorlaters van licht en ze als het kan een boodschap te laten dragen die ook voor deze tijd betekenis heeft. Welke glazenier zou in staat zijn in die geest de glas in lood ramen in het schip te maken? De keuze viel al gauw op Jan Dibbets, beroemd door zijn serie ramen in de kathedraal van Blois (Frankrijk), die met recht een tovenaar mag worden genoemd van het licht. Het programma dat de opdrachtgever van de restauratie hem meegaf verwerkte hij meesterlijk. Aan de noordkant waar het zonlicht niet binnendringt staat de tekst te lezen (in Hebreeuwse letters): ‘God sprak: ‘er zij licht (getranscribeerd: ‘wajomer Elohiem jehi ohr’). In 1942 zijn aan de noordkant van onze kerk waar deze ramen op uitzien 600 Haarlemse joden bijeenbracht om te worden gedeporteerd. Door de verwijzing naar de goddelijke wens om het licht te laten winnen van het duister wordt tegen deze afschuwelijke daad van toen geprotesteerd.

Ik zal er zijn

Een van de belangrijkste Bijbels opladingen die te melden valt is de verbeelding van het verhaal van Exodus 3, het verhaal van het brandende braambos. Het was altijd al het plan die voorstelling aan te brengen op de muur boven de Sacramentskapel omdat dat gaat over Gods blijvende aanwezigheid in ons midden. Toen zich milde gevers meldden werd Gijs Frieling aangezocht om een ontwerp te maken. Hij vulde het hele lange vlak door links de kernboodschap te melden: IK ZAL ER ZIJN! Geen afstandelijke verre God dus, maar een die zich in solidariteit met de mensen manifesteert en oproept tot actieve deelname aan zijn bevrijdingsprogramma van zijn volk en het hele mensdom. De kudde die Mozes leidt bestaat hier niet uit schapen maar uit geiten. Geiten zijn minder volgzaam en eigenwijzer. De kunstenaar vond dat een betere verbeelding van de moderne mens die op zijn eigen wijze, soms eigenwijs, op zoek is naar God. Men ziet sommige geiten Mozes braaf volgen, andere klimmen eigenwijs omhoog op zoek naar eigen geloofservaringen. Nog andere lopen de verkeerde kant op en eentje (uiterst rechts) valt in een afgrond en kiest zo voor het donker. Mozes zou eerst afgebeeld worden als een Etruskische herdersjongen (zoals in Ravenna ook gebeurd is), maar werd nu afgebeeld als een moderne jongeman met gympen en een ‘mans-bun’ (een haarknotje voor mannen). Soms wordt er in de Schrift gezegd dat hij 80 jaar was toen hij zijn tocht met het volk begon, maar dat is een meer symbolische aanduiding van zijn rijpheid.

Jij bent er

De oude doopkapel aan de westhoek van het zuidelijke transept is vrij klein. Makkelijk toegankelijk vanuit de sacristie zonder dat men de kerk (die in de winter flink koud kan zijn!) in hoefde. Men doopte toen nog op de dag van de geboorte zelf. Toen het doopvont later naar de kerk zelf verhuisde werd de doopkapel een rommelhok. Bij de restauratie besloten de ‘Vrienden van de Nieuwe Bavo’ de doopkapel te adopteren en Marc Mulders werd aangezocht die te verfraaien. Een raam met Arabische motieven markeert de overgang tussen kerk en kapel. Binnen in de bogen glasreliëfs waarop de vier paradijsstromen (zie Genesis 2, 10-14) zijn afgebeeld. Dieren symboliseren de deugden die de dopeling zal gaan voorleven. De Christus als Ichthus (grote vis) bekroont het geheel. Er werd ook een nieuw doopvont geplaatst in de doopkapel. Daarvoor tekende weer Gijs Frieling (van het Mozes-mozaïek). Hij maakt een prachtig groene doopkuip met daarop de tekst ‘Jij bent er.’ Die tekst verwijst naar de Godsnaam zoals die in het Brandend Braambos klonk: ‘Ik zal er zijn.’ En zo wordt de kleine geschiedenis van de dopeling gekoppeld aan de grote geschiedenis van God met zijn mensen!

Maranatha

De voltooiing van de menselijke geschiedenis komt aan de orde in het zuidraam van het kerkschip. Daar lezen we in de ramen (van Jan Dibbets) als we goed kijken ook in het groen de
Aramese tekst ‘Maranatha’. Dat is het laatste woord van de Bijbel (Apokalyps) en betekent: ‘kom (Heer Jesus) kom’ (Openb.22.20). Daarmee wordt ons innige verlangen in onze tijd verwoord naar een wereld waarin God alles in allen zal zijn. Aan de andere kant van het kerkschip troffen we de eerste woorden van de Eeuwige: ‘er geschiede licht’ en hier de laatste woorden van de Bijbel. Beginsel en voltooiing komen hier aan de orde.

Tenslotte

Door al deze verwijzingen naar Genesis 1, 2, Exodus 3 en Openbaringen 22 is de Bavo bij gelegenheid van haar restauratie niet alleen ‘opgeknapt’, maar ook ‘Bijbels opgeladen.’ Naast de duistere herinnering aan de oorlogstijd in het noordelijke raam wordt toch vooral het uitzicht geopend naar een wereld waarin mensen niet meer in gammele bootjes hoeven te vluchten voor onrecht maar waarin een betere toekomst wordt opgebouwd voor ons en al onze kinderen.