De oude bisdommen

De aartsbisdommen Reims en Keulen waren al vanaf de achtste eeuw dominerend. Utrecht (onder Keulen) was het enige noordelijke bisdom, Doornik en Kamerijk (onder Reims) waren twee andere grote bisdommen.

Toen de reformatie zich aankondigde schrok men hevig en men hoopte door de stichting van nieuwe bisdommen de nieuwe leer krachtig het hoofd te bieden. In het noorden werden in 1559 de bisdommen Den Bosch, Roermond en Haarlem opgericht in het zuiden onder andere Gent.

Vroom Gent

De stad Gent was vanouds een belangrijk kerkelijk centrum. Rond 1500 waren er in de Gentse agglomeratie ongeveer 4500 (!) geestelijken. Gent bezat twee collegiale kapittels: het traditierijke St. Veerlekapittel nabij het Gravensteen (ca.1073) en het nieuw St. Baafskapittel (1540). Van groter belang waren echter de oude abdijen van St. Pieter en St. Baaf. Rond het midden van de 7^e eeuw had de Aquitaniër Amandus de genoemde abdijen gesticht. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat geestelijk leven in kloosters en kapittels zo geleidelijk aan ernstig versuft was geraakt. Het frisse geloofsenthousiasme van Lutheranen en doopsgezinden maakte indruk. Er moest dus iets gebeuren.

De kapittelkerk wordt kathedraal

Zo werd in 1559 het bisdom Gent opgericht en de St. Baaf werd de kathedraal. Net als in Haarlem was de kathedraal niet van den beginnen af aan Bavo gewijd. De Haarlemse Bavo was vroeger een Mariakerk, in Gent was de oude kerk (meer een kapelletje) in 942 aan Sint Jan de Doper gewijd.

In de 12^e eeuw werd een echte Romaanse kerk gebouwd. Van die kerk rest nu nog de crypte, het enige overblijfsel van de oude Romaans kerk die hier gestaan heeft inclusief een kloeke vieringtoren. De oudste pijlers zijn fraai beschilderd. Hele dikke pijlers zijn aangebracht in de 17^e eeuw, toen het grote marmeren hoofdaltaar (dat de nodige tonnen weegt) werd gebouwd. In 1228 begon men een nieuwe koor met straalkapellen te bouwen. Het project werd door de vrijgevigheid van een zekere Gerard de Duivel (Gérard Vilain!) mogelijk gemaakt. In 1345 was dat klaar. Pas in 1462 werd het werk hervat en begon de torenbouw. In 1500 werd Karel V hier gedoopt. In 1511 hingen de klokken en in 1534 werd de toren met een (inmiddels verdwenen) lange houten spits bekroond. Vijf jaar later werd de Sint Jan op wens van Karel V tot kapittelkerk verheven en ontving zij een nieuwe patroon: Bavo. Bij de stichting van het bisdom was alles klaar maar pas in 1569 vond de inwijding plaats.

Het nieuwe bisdom

De eerste jaren van het bisdom waren onstuimig. Philips II had in de nieuwe kathedraal gebeden. Dat weerhield zijn soldaten en zetbazen er niet van naar hartelust hun tegenstanders, al of niet protestant te bestrijden. In Holland en Zeeland wisten de watergeuzen echter hun positie te versterken. De statenpartij in de Zuidelijke Provinciën, die wel het katholicisme en het koninklijke gezag verdedigden maar niet het absolutisme van Alva, bereikte in 1576 een overeenkomst: de zgn. Pacificatie van Gent. Echte rust bracht die niet. In 1577 grepen de calvinisten in Gent de macht, die hen later weer werd ontnomen, definitief.

De kathedraal

De kathedraal maakt gezien haar lange bouwgeschiedenis en alle onstuimige gebeurtenissen in Gent toch een evenwichtige indruk. Victor Hugo vond de kerk een bezoek waard en beklom de toren. Maeterlinck zei: ‘ze is van een strenge, indrukwekkende gothiek, als een duister geheim, gefluisterd door berustende engelen.’ Buitengewoon rijk is de inventaris. De Haarlemmer kijkt er zijn ogen uit aan de marmeren (neen hier niet het Hollandse namaak marmer van hout) altaren, de talloze schilderstukken en de heiligenbeelden die je als het ware tegemoet fladderen. Een rustiger sfeer spreekt er uit de triptiek van Justus van Gent in de crypte van de Kruisiging in het midden geflankeerd door Mozes met de koperen slang en de bittere wateren van Mara die zoet werden aan de andere kant. Van wat zwieriger aard is het schilderstuk, waarop de ontmoeting van de vermoeide Bavo met de Heilige Amandus te zien is, prachtig verbeeld door de grote Rubens.

De aanbidding van het Lam

Temidden van al die drukte is er een hele donkere kapel naast de toren waar het schilderstuk van de aanbidding van het Lam hangt. Het was bedoeld voor een kapel in de kooromgang waar een kopie hangt. Deskundigen hebben ontdekt, dat de lichtval zoals die in het schilderij is afgebeeld precies klopt met de lichtinval zoals die daar van buiten komt. Moet ik nog zeggen dat het voor ons noorderlingen erg leuk is plotseling in het Nieuwe Jeruzalem de Dom van Utrecht te zien oprijzen? De geschiedenis van het hele retabel is een detectiveroman gelijk. Panelen worden doormidden gezaagd en zo als twee schilderstukken verkocht. Andere zijpanelen gaan een eigen leven leiden. In de Franse tijd werden de middenpanelen naar Parijs vervoerd. Toen Napoleon verloor kwamen ze weer terug. De zijpanelen waren op zolder verstopt en daarna verkocht (behalve Adam en Eva die waren te bloot!). Het geheel was pas terug in 1821. Kort voor de tweede wereldoorlog (in 1934) werd een zijpaneel: de rechters genaamd ontvreemd. En dat keerde nooit terug.De roerige geschiedenis van het veelluik van de gebroeders Van Eyck past in het geheel niet bij de verstilde sfeer van het hoofdpaneel. Daar zie je alle aardse machthebbers en kerkelijke prelaten allemaal in eerbiedige schroom geschaard rondom…een weerloos lam. Een zinvoller verbeelding van het geheim van ons christendom is niet denkbaar. Temidden van alle tumult van toen en nu is daar de eerbiedige stilte tot op de dag van vandaag voelbaar. Wij wensen het bisdom Gent nu al geluk met het naderende jubileum.

Gegevens zijn ontleend aan het boek van Joseph Delmelle, kathedralen en kapittelkerken in België. Uitgave: Wereldbibliotheek Amsterdam en de studie van Michel Cloet: Het bisdom Gent 1991. Eigen uitgave van het bisdom Gent. Dank aan Ludo Collin, ‘Plebaan’ van de kathedraal voor zijn rondleiding.