Een herberg?

Men zegt dat dit mooie dorp aan de Zaan (je zal er maar wonen!) zijn naam dankt aan een herberg die zo heette. Een romantisch idee maar…. niet juist. Het heeft te maken met iets anders: het afkalven van de grond. Een kwaal die in deze streek veel voorkomt. Daarom dat de eerste kerken van ons bisdom op vastere grond, al in de 8^e eeuw, dichter langs de duinen werden gebouwd. Oostelijk lag een onafzienbaar veengebied dat zich, door enkele riviermondingen onderbroken, van Vlaanderen tot in N.W.- Duitsland uitstrekte. De kolonisten vanuit de westelijke gebieden gaan zo tussen 950 en 1200 grote delen van Kennemerland ontginnen. Veel van deze activiteit gebeurde door een efficiënte samenwerking van landheer en kerk. In het begin keerden de werkers na hun arbeid iedere avond naar huis terug, maar naarmate ze verder oostwaarts kwamen was dat moeilijker. Zo ontstond de behoefte in het veengebied dorpen (met kapellen) te stichten. De band met de moederparochies bleef nog lang bestaan maar de latere stormvloeden en de daaruit voortvloeiende afkalving van de ontgonnen landen zal de band radicaal verbreken. Zo ontstaan de oudste Zaandorpen, zoals Assendelft, Wormer en Saenden (Zaandam). In 1155 wordt de heerlijkheid Saenden verwoest en later westelijk van de Zaan herbouwd.

De eerste parochies

In 1306 wordt voor het eerst ‘Oostsaenden’ (Oostzaan) genoemd. De parochiekerk daar wordt aan S. Catharina gewijd. In het begin van de 15^e eeuw neemt het aantal gelovigen toe en wordt een aan H. Maria Magdelana toegewijde kapel aan de Oostzijde van de Zaan in de buurt van de Dam gebouwd. De parochie resorteerde onder die van Oostzaan. In 1440 richt Simon Laan, pastoor van Oostzaan, aan de bisschop van Utrecht een verzoekschrift om een zelfstandige parochie te mogen stichten aan ’t Kalf. De bewoners rond de Wormerdam, wonen ‘te wijd van de Oostzanerkerk af.’ De oorspronkelijke bul is nog bewaard en ligt in het archief van Zaandam. De opvolger van Simon Laan was het met diens verzoek helemaal niet eens en zo is het niet duidelijk of er inderdaad een zelfstandige parochie kwam. In 1514 hebben Oostzaan en ’t Kalf samen 280 haardsteden (‘priesters en arme luiden meegerekend’) en zo’n 1100 communicanten.

De reformatie en verder

In 1566 verlaat pastoor Bartholdus Wilhelmi alias Jacob Bart openlijk zijn kerk in Oostzaan en gaat over naar de nieuwe leer. De katholieke parochie van Oostzaan gaat verloren. In het geheim zal een heldhaftige pater Arnoldus ab Ischa nog wel de bewoners van ’t Kalf bezoeken. Hij wordt met een schuit opgehaald door Willem Dirksz van ’t Kalf. Door de afgelegenheid van ‘t Kalf en door het verval van het pad naar Oostzaan dringt de reformatie hier niet door. Helaas is het voor de priesters van buiten erg moeilijk om het geloofsleven te onderhouden waardoor doopachterstand ontstaat. Maar het geloof is taai In 1630 treffen wij in de provisorische schuilkerk van ’t Kalf de priester Jacob Rosant aan. Na eerst in kleine boerderijen gekerkt te hebben wordt de volharding van de pastoor beloond en slaagt hij er in een vleethuis te kopen in de Haaldersbroek waar later een kerk gebouwd zal worden. Maar er is clericale jaloezie van de buurtpastores. Na enig geharrewar besluit het Haarlemse kapittel dat de parochianen zelf hun keuze kunnen maken. De geschiedenis gaat verder. In 1730 wordt het vleethuis vervangen door een houten kerkje. Het gebouwtje krijgt als bijnaam ‘ ‘T Spijker’. Het kerkje is in 1887 gesloopt, de pastorie bleef staan tot op vandaag. In de beginjaren in de 18^e eeuw speelde de hele discussie rond het Jansenisme ook in deze streek. Uiteindelijk vestigen de Jansenisten zich (o ironie) aan het Papenpad in Zaandam en de Pausgezinden in de Magdalenaparochie van ’t Kalf en in de nieuwe rk. Bonifatiusparochie die vanaf 1784 aan de Oostzijde kerkt. De Magdalenaparochie had energieke pastoors waaronder de gebroeders Lexius. De oudste werd in 1798 de eerste president van Warmond, broerlief nam het over en een derde broer kosterde.

De bouw van de huidige kerk

Natuurlijk ging ik bij het schrijven van dit artikel over ‘t Kalf te rade bij Jan Kalf die samen met de oude Cuypers in 1906 een enorm dik boek schreef over de katholieke kerken in Nederland. Kalf zegt: ‘te Kalf aan de Zaan staat een driebeukige bakstenen kruiskerk gebouwd in sober-behandelde Gothiek naar ontwerp van de architecten Margry en Snickers in de trant van de kerk van Voorhout van dezelfde architecten. De kerk is in 1887 in gebruik genomen.’ In die tijd, zo’n dikke dertig jaar na de heroprichting van de Nederlandse bisdommen, waren er al aardig wat katholieke kerken gebouwd. Een evangelische predikant jammerde: ‘de kerken die de Roomschen nu bouwen zijn (helaas vond hij) erg geschikt om ook de aanzienlijken en de beschaafden tot zich te trekken.’ De bouw van de kerk verliep niet zonder strubbelingen. Eerst zou de Hoornse architect Bleijs een ontwerp maken maar het kerkbestuur kreeg bij zijn werk aan het kerkhof zo’n ruzie met hem, dat men in 1844 besluit het werk te gunnen aan concurrent Margry. De aannemer wordt J. Slenters uit Haarlem die voor 66.135 guldens de kerk zal gaan bouwen. Hij is kennelijk geen vakman want in april 1887 storten de gewelven in. Kennelijk valt de schade mee want op 22 augustus kan de kerk toch worden ingewijd. Erger is de schade bij de watersnood in 1916 waarbij vele parochianen dakloos worden en de pastorie als kraamkamer wordt gebruikt. In 1931 en in 1963 worden er gedeeltes van de parochie afgescheiden maar het gewone leven gaat door.

 De kerk als gebouw

De kerk is, vooral van de zijkant gezien, heel imposant. Dat komt door de flinke toren, het forse transept en de hoge dwarsbeuken aan het schip. Voor de kerk staat een kloek Christus Koningbeeld. In 1944 was de gelofte gedaan dat op te richten als de parochie voor oorlogsrampen behoed zou blijven. Uit de bouwtijd dateren de oude altaar-retabels van Eugène de Fernelmont. Uit de oude kerk van Haaldersbroek werd het orgel eerst meegenomen maar in 1929 voor 100 gulden verkocht. In 1932 wordt bij het zilveren feest van pastoor Jacobs een Mariaraam links in het transept aangebracht van de hand van Lou Asperslag. Onderin zitten Jesaja, David, Jeremia en Salomon (in een vreemde volgorde) gezellig te keuvelen lijkt het, maar in werkelijkheid zingen zij het lied dat meester Van der Maeden in 1932 dichtte: ‘de Maagd heeft gebaard, Hem die zon bracht op aard.’ Jan Konijn zette de tekst op muziek en, naar ik uit betrouwbare bron vernam, gaf dat lied ‘wat vaart aan het lof.’ In 1959 komt er een nog fraaier groot raam bij van Joep Nicolas met voorstellingen van Kerstmis en in een wolk daarboven Hemelvaart. In 1964 wordt de kerk heringericht en wordt uit onderdelen van de oude preekstoel een nieuw verplaatsbaar altaar gemaakt. Het oude altaarretabel erachter blijft behouden. Bijzonder was dat men even gastvrijheid genoot in de hervormde kerk van Oostzaan.

Feesten

Met grote luister is in 1987 het honderdjarig bestaan gevierd. In 1997 bestaat de kerk 110 jaar. Het wierookvat mocht veel keren zwaaien. De parochianen zijn inmiddels gewend aan het uiterst merkwaardige oude wierookscheepje. Dat is een echt schip compleet met kanonnen! Of er veel aanzienlijken en beschaafden (ik verwijs naar de dominee die ik in het begin van dit artikel noemde) in de Zaanstreek woonden in die jaren weet ik niet. Wel weet ik dat er nog steeds wakkere gelovigen actief zijn die graag hun diensten aan de samenleving van deze tijd willen aanbieden.

Gebruik is gemaakt van de parochiekroniek die uitgegeven is ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de Magdalenaparochie van ’t Kalf in 1987 en van de publicatie ‘Om mensen bewogen’ uitgegeven bij het 110 jarig feest in 1997.