Het oude eiland

Wieringen was vroeger nog geen eiland. Het was de eindmorene van een keileemrug ‘De Hoge Wal’ genaamd. Die werd voor het eerst in de 10^e eeuw genoemd. Men sierde dit blubberige geheel vanaf 1184 met de naam Wieringen (het Friese ‘Wir’ betekent hoogte). Na vele stormen aan het eind van de 12^e eeuw werd dat Wieringen een eiland. In 1284 kwam het onder het gezag van de Hollandse graven. In 1432 kwamen handelsrechten in handen van gravin-weduwe Margaretha. Er werd naar wier gevist, eerst voor de dijkaanleg en later voor matrasvulling. Inpoldering van sommige delen lukte pas in 1845. Middels de Amsteldiepdijk werd het in 1924 met het vasteland verbonden en middels de Afsluitdijk (1929-’32) met Friesland. Een neveneffect: de mol die tevoren nooit in Wieringen was voorgekomen kwam oprukken! In 1987 werden alle dijken op Deltahoogte gebracht zodat het eiland sinds die tijd wat verscholen achter de dijken schuil gaat. De belangrijkste plaatsen zijn: Den Oever, Hippolytushoef, Oosterland en Westerland. We maken even een tourtje!

OOSTERLAND (Wieringen) is in de 11^e eeuw ontstaan. De vroeg 12^e-eeuwse kerk ligt aan de noordzijde van het voormalige eiland op een steenworp afstand van de Waddenzee. Het gebouw is opgetrokken uit tufsteen, een vulkanisch gesteente, afkomstig uit Midden-Duitsland. In de Middeleeuwen was deze steen een geliefd (kerk)bouwmateriaal. Als vulling voor de crypte zijn enorme aantallen zwerfkeien gebruikt, die door de schuivende ijsmassa’s in de voorlaatste ijstijd naar Wieringen zijn gevoerd. In de toren hangt een klok uit 1499 van Johannes en Gobelinus Moer. Bij een restauratie in 1888-’90 o.l.v. Pierre Cuypers werd de 15^e-eeuwse torenkap door een kortere romaanse tent-spits vervangen. In 2015 gerestaureerd. De in 1910 aangebrachte grotere rondboogvensters zijn bij de omvangrijke restauratie van 1990-1995 weer door de oorspronkelijke kleinere rondboogvensters vervangen. Toen werden ook crypte en koor op de oorspronkelijke funderingen herbouwd. Op de koortribune een kabinetorgel uit 1762 van Jacob Engelbert Teschemacher. In 1995 werd een imposante gewelfschildering aangebracht van de aartsengel Michaël van de hand van Anne Hofte uit Haarlem. De kerk is in gebruik als cultureel en oecumenisch centrum, waarin tal van activiteiten plaats vinden. Als men noordelijk langs de dijk rijdt komt men langs STROE. In 1770 werden daar de resten van een zeer oude kerk ontdekt. Het wachten is op nieuwe onderzoekingen. We houden het spannend en rijden even door naar de uiterste westpunt van Wieringen.

In WESTERLAND, op de westpunt van Wieringen, treft men een oude St. Nicolaaskerk aan. Kort na 1500 opgetrokken toren. Romaans schip en koor in 1828 door pseudo-romaans schip vervangen. De toren (kort na 1500 opgetrokken) draagt een klok uit 1509, door Johannes Godefridus gegoten.

Gaan we nu naar het hart van het eiland:

HIPPOLYTUSHOEF (vroegere naam Ypolshof) is het oude hoofddorp van het voormalige eiland. Het is in de 12^e eeuw ontstaan. De oude kerk heeft een tufstenen toren uit de 13^e eeuw, later in baksteen verhoogd. In de toren een klok uit 1440 van Willem Butendiie. Het schip werd na verwoesting in 1674 (storm) op oude fundering herbouwd. In 1839 waren herstelwerkzaamheden nodig. In 1870 bouwde de firma Knipscheer een orgel. Paniek in 1893 toen het koor instortte. De restauratie werd gedaan door Jos Cuypers in 1895. In 1867 werd er aan de Hoofdstraat nr. 10 ook een katholieke Hippolytuskerk gebouwd door de bekende Leidse architect Theo Molkenboer.

Het katholieke Wieringen

Zoals overal waren in Wieringen alle oude kerken in protestantse handen gevallen. Hun oude patroonheiligen waren duurzaam! Het hoofddorp Hippolytushoef draagt de patroon zelfs in de dorpsnaam mee. Zoals overal waren er veel gelovigen de oude katholieke leer trouw gebleven. Er werden diensten gehouden in boerenhoeven. In het feestboekje uit 1968 ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de parochie lezen we dat er in 1849 slechts 1809 Wieringers, waarvan 144 katholiek, waren. Het waren armoedige mensen, maar ze kregen het voor elkaar om toch een kerk te krijgen door acties in het hele land. Tot het jaar 1824 kerkten de katholieken in een boerderij in de Elft. Op zondag werden de plechtigheden opgeluisterd met zang, begeleid door fluit en viool (een orgel was te duur). De boerderijen op het eiland hebben een heel eigen bouwstijl, die in niets op de ‘gewone’ westfriese ‘Stolpen-stijl’ lijkt. Regelmatig liep de hele boel onder water en daarom werd er in 1823 een echter kerkje gebouwd. Het bleef behelpen en in 1867 pakte men het grootser (nu ja) aan door na onderhandelingen met het bisdom en wereldlijke autoriteiten Th. Molkenboer als architect te vragen. Kerk en pastorie werden op 29 januari 1867 aanbesteed aan de firma Moorman. Kosten kerk en pastorie zo’n 16.000 gulden (heb je tegenwoordig een redelijk auto’tje voor). Al op 4 december zegende deken Poppen de kerk in, maar helemaal gereed was alles pas op 9 juni 1868. Voor de bouw waren er collectes in het hele land. Opvallend dat koning Willem III 5.000 gulden gaf! Hij was guller dan zijn ministers! Dat hielp de Wieringers. Het eiland had nu (in 1890) 2643 inwoners, waarvan er 226 slechts katholiek waren. Het orgel dateert nog uit de bouwtijd. De achttiende-eeuwse preekstoel kwam vanuit de St. Nicolaaskerk in Amsterdam. Beeltenissen daarop van Christus en S. Laurentius. Mattheus mocht op het deurtje. In 1882 werden gewelfschilderingen van de hand van J. Dunselman (toen pas 18 jaar oud) aangebracht. Hij werd geholpen door J. Bruul (39 jr.) en P. Bruul (17 jr.) en bijna leeftijdgenoot Johi Peters (16 jr!). De afgebeelde heiligen zijn van links naar rechts: S. Theodorus, S. Franciscus, S. Simon en S. Henricus. Voorin de kerk treft men ook een beeld aan van de patroon van het dorp: S. Hippolytus.

Een overijverige patroon

Wanneer Hippolytus geboren is weet men niet. Wel dat hij nog in de leer was geweest bij St. Ireneüs, die bisschop van Lyon werd en daar de marteldood onderging. In zijn boeken pakte Hippolytus de ketters stevig aan. Zijn boek draagt dan ook de titel: “Weerlegging van alle (let wel ALLE) ketterijen”. Hij vond dat de paus te laks optrad en wierp zichzelf als bisschop van Rome op en werd zo een tegenpaus. Zo word je toch niet heilig? Er gebeurde iets bijzonders. Onder de regering van keizer Maximus brak een kerkvervolging uit. En zowel paus Pontianus als zijn concurrent Hippolytus werden naar de mijnen van Sardinië verbannen om dwangarbeid te verrichten. Onze held bekeerde zich weer tot de ‘gewone’ kerk en legde de waardigheid die hij zichzelf had aangematigd af. Op een en dezelfde dag (13 augustus 235) bezweken ze beiden aan de afmattingen en vermoeienissen van de arbeid die ze niet gewend waren. Pontianus werd door trouwe christenen naar Rome gebracht en begraven in de catacombe van Callistus, Hippolytus in een graf aan de Via Tiburtina. Hij werd ook noordelijker in Europa vereerd: in de Elzas en Delft kreeg men hem ook als patroonheilige. De zogenaamde ‘Oude Kerk’ naast het Prinsenhof was/is aan hem gewijd. Hij staat in onze kerk afgebeeld als soldaat. Volgens de legende werd hij de bewaker van Laurentius die zich bekeerd zou hebben, maar dat is dus niet waarschijnlijk. We laten het beeld maar zoals het is. De neobarokke doopvont achterin de kerk is in 1878 geschonken door de in Wieringen geboren Henricus Poppen, kapitteldeken van de Haarlemse kathedraal.

Afscheid

Voor de kerk staat een leuk moment ter ere van de ganzen die wel wat eerherstel kunnen gebruiken. Voor mij staan ze model voor een kerk die goed van zich wil doen horen. Dat zit hem niet in de klank van de kleine klok in het torentje, maar in de actie die van de gemeenschap hier uitgaat. Wat dat torentje betreft: maar goed dat het bescheiden is gebleven, want de concurrentie met die enorme oude Hippolytus om de hoek was toch niet te doen. U merkt misschien dat we het uit de late middeleeuwen daterende DEN OEVER overslaan. Op vlaggetjesdag 2015 ontdekte ik op zoek naar een oude kerk daar, dat de 15^e-eeuwse gasthuiskapel in 1967 in zijn geheel is overgebracht naar het Buitenmuseum van het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Gaat u daar maar kijken! In Den Oever zelf is het overigens erg goed vis eten!